Əski Qıpçaq/Biçənək və İskit/Skif... tayfalarına aid, e.ə. I minillikdə Kərim bəyin ulusunda eyniadlı yarımada hövzəsində (təqribən 27 min kv.km sahədə), Qara dəniz dalğalarının lacivərd suları qoynunda yaradılmış idarəetmə sistemi/dövlət qurumu sonrakı minilliklərdə Roma, Yunan/Bizans, Avstriya-Macarıstan, Rusiya... işğalçılarının hücumları nəticəsində Osmanlı Türkiyəsinin inzibati-idarəetmə sistemindən kənarlaşdırılmış, sonuncu dəfə 1783-cü il 08 aprel tarixdə çaritsa II Yekatirinanın (1729-1796) Manifesti ilə (“Krım yarımadası, Taman, Kuban ərazilərinin Rusiya hakimiyyətinə keçməsi haqqında”) çar Rusiyası tərəfindən qəsb edilərək tutulmuş, bu yerlərə xristianlar köçürülmüş, XX əsrdə isə Rusiya və Ukrayna dövlətləri arasında qalmışdır.
Bütün bunlara rəğmən yabançı hakimiyyətin hakimliyi dövründə bölgənin kökənli-soylu Türk-Müsəlman əhalisi doğma yurd-ocaqlarında yaşamış, tarixi, coğrafi, milli-mədəni, dini-sakral, etnodemoqrafik dəyərlərini qoruyub saxlamış, 1921-ci ildən Milli-Muxtariyyət idarəetmə sisteminə, seçkili Milli qanunvericilik orqanı kimi respublika-dövlət, vilayət və muxtar respublika inzibatçılığına nail olmuşlar.
İkinci dünya müharibəsinin qara buludları Xoca Kərim bəyin adını daşıyan və qəsdən təhrif edilən Krım yarımasını sudan, qurudan, havadan bürümüş, əski, qədim Türk yurdu “qan çanağı”na dönmüş, 500 min nəfərə yaxın Türk-Müsəlman qövmü (bu dövrdə yarımadada ümumilikdə 1,2 milyon nəfərə yaxın əhali yaşamışdır) amansız qətliamalara məruz qalmışlar-1942-1944-cü illərdə...Fəlakət bu qanlı-qadalı olaylarla “bəs” deməyib, 1944-cü ildə kökənli soy ailələri yurd-yuvalarından Uzaq və şaxtalı-sazaqlı Sibirə, Qazaxstan çöllərinə... zorla sürgün edilmiş, onlara amansızcasına həm də, milli-mənəvi soyqırım faciələri yaşadılmışdır. Bu da son olmayıb...Dinsiz, mənfur hay kilsəsi ilə rus-hay səlahiyyətliləri birləşərək hayların intiqamını almaq (II Yekatirina dövründə oradan Don çayı sahillərinə köçürülən hay sürüsü...timsalında), qisasları ilə kifayətlənməyərək daşnak-quldur Q.Njde (1886-1955) və D.Kanayanın (1883-1956) himayəsində olan, Hitler Almaniyasının tərkibində fəaliyyət göstərən 12 hərbi bölükdən (hər bölükdə 800-1000 piyada döyüşçü olmaqla) ibarət “Erməni legionu-SS”nun (1942-ci ilin yayında yaradılmışdır, lakin, A.Hitler “erməni”lərə etibar etməyindən 11 bölük Niderland cəbhəsinə göndərilmişdir) bir bölüyü, eləcə də, Polşa ərazisində salınmış düşərgələrdən göndərilən hay dəstələri tərəfindən Türk-Müsəlman əhalisinə qarşı, eləcə də, 1930-cu illərdə Avropa ölkələrindən bu yerlərə pənah gətirmiş Yəhudilərə qarşı Ukrayna, Polşa və Krım yarımadası ərazilərində (Qarasu-Bazar, Canköy.Ər-Qala...nahiyələrində, Kafə şəhərində, Canqar gölü hövzəsində...) soyqırım qətliamları törətmişlər.
Nəticədə, 50 min nəfərə yaxın dinc əhali bu faciələrin qurbanı olmuşdur...
1918-1920-ci illərdə Qərbi Azərbaycanda, xüsusilə Zəngəzur və Göyçə gölü hövzəsində Türk-Müsəlman kökənlilərin soyqırımına bais olan D.Kanayan (Dro) II Dünya müharibəsi başlayanda (sentyabr, 1939-cu il) Almaniyada Bolqarıstan, Yunanıstan, Suriya, Livan, Fransa...ünvanlı hay-daşnak dəstələrindən ibarət “Dromedar” (“Dəstə üzvləri”) qrupu yaradaraq Şərqi Avropada III Reyxin tərəfində çıxış edərək diversant, təxribat, pozuculuq, qətliamlar, partizanlara qarşı mübarizə...əməliyyatlarınn icrasında iştirak etmişlər. Təbii ki, “Dromedar” həm də, əzəli düşmən saydıqları Türklərə qarşı hər fürsətdən də yaralanmışlar. Qeyd etmək lazımdır ki, D.Kanayan 1936-cı ildə Münxen şəhərində A.Hitlerin nasist partiyası ilə əlaqə yaradaraq ABŞ-ın Boston şəhərindən 1935-ci ildə qovulmuş Q.Njdeni də bu işə cəlb etmişdir.
1912-1913-cü illərdə Balkan müharibəsində Bolqarstan ərazisində yaşayan Türk-Müsəlman əhalisini amansızlıqla qətlə yetirən D.Kanayan həmin qanlı əməllərini 1941-1943-cü illərdə Şərqi Avropa və Krım bölgəsində də hay-daşnak silahdaşları A.Abeqyan, D.Davidxanyan, A.Gülxandaryan..., eləcə də, Q.Njdeilə birlikdə təkrarlamışdır.
“Dromedar” təkcə bu iki daşnakın təşəbbüsü ilə yaranmamışdı, bu mənfur qruplaşma həm də, “erməni” siyasi-ideoloji, terrorçu təmayüllü mühacirlərin səyi, maliyyə təminat dəstəyi və Ermənistan, Azərbaycanın Qarabağ, Gürcüstanın Abxaziya bölgələrindən, eləcə də, Şimali Qafqazdan gedən hay sürüsünün hesabına formalaşmış, güclü xəfiyyə şəbəkəsinə malik olmuş, A.Hitler Ordusunun Şərq Cəbhəsində Hərbi Kəşfiyyat İdarəsinin tərkibində Xüsusi qrup kimi fəaliyyət göstərmişdir. Onların Krım yarımadasındakı soyqırım əməlləri barədə məxfi sənədlər Kerç şəhərindəki qərargahlarından Sovet Ordusunun Kerç-Feodosiya desant dəstəsi tərəfindən ələ keçirilmişdir. Məlum olmuşdur ki, D.Kanayan-Q.Njde cütlüyünün yerli kökənli Türk-Müsəlman və Yəhudilərə qarşı vəhşiliyini rəğbətlə qarşılayan III Reyxin razılığı ilə 1943-cü ilin aprel ayından “Dromedar” müstəqil sərəncam vermək və hərbi-mülki ərazilər üzrə sərbəst hərəkət etmək hüququ qazanmışdır (24 dekabr 1946-cı ildə D.Kanayanın şəxsi müşaviri S.Q.Vartanovanın protokol sorğusundan).
Alman nasistlərinin Yəhudilərə qarşı əməliyyatlarında dəstə üzvləri ilə yanaşı, yerli haylardan da istifadə olunub, onlar Yəhudilərin yaşadıqları ünvanları nişan vermiş, özlərini də Reyxin və Q.Njdenin silahdaşlarına tanıtmışlar (1939-1940-cı illərdə Krım yarımadasında 13 minə qədər hay sürüsü yaşayıb).
Haşiyə. Ümummilli öndər H.Ə.Əliyev (1923-2003) SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik orqanlarında uzun illər məsul və rəhbər vəzifələrdə işləyərkən “Dromedar” daşnak-faşist təşkilatına məxsus məxfi sənədlərin araşdırılmasını aparmış və müəyyən etmişdir ki, Q.Nijde və D.Kanayanın Almaniya Vermaxtı ilə əlaqələri Sovet xalqına qarşı yönəlməklə yanaşı, həm də Türkiyə Cumhuriyyəti və Azərbaycan xalqına yönəlik əzəli düşmənçilik ənənələrinin davam etdirilməsi, 1941-1945-ci illərdə soyqırım faciələri üçün tarixi-coğrafi məkan seçimi ilə bağlı olmuşdur. Bu barədə rusiyalı publisist və tarixçi O.Y.Kuznetsovun (1971) “Heydər Əliyev III Reyxin erməni kəşfiyyatı ilə gizli müharibəsi” məqaləsində sənədli-arxiv faktlarına əsasən məlumat verilmişdir.
Bundan əlavə, 1941-1945-ci illərdə Türk-Müsəlman və Yəhudi kökənli dinc əhalinin soyqırımına gələn qanlı yollardan biri də 1942-ci ilin əvvəllərində Berlin şəhərində A.Rozenberqlə (1892-1946, 1933-1943-cü illərdə Almaniyanın Xarici Siyasət İdarəsinin rəisi, 1941-1945-ci illərdə işğal olunmuş Şərq ərazilərinin Reyxnaziri) görüşən Q.Njde tərəfindən “salınmışdır”. Nəticədə, Avropa ölkələrində yaşayan və müharibə başlayandan əsir düşən “ermən”lərdən ibarət əlavə könüllü, nizami silahlı dəstələrin yaradılması və Vermax ordusunun tərkibində SSRİ-yə qarşı döyüşməsi (“Dromed”lə birlikdə, ümumi komandan general-leytnant D.Kanayan, müavini isə Q.Njde olmaqla) təklifini verməklə iki məqsəd güdmüşdür:
- Türkiyə Cumhuriyyətinə qarşı SSRİ və mütəfiq qoşunların hücumu üçün siyasi-hərbi şəraitin yaradılması;
- Qafqazın işğalına Hitler Almaniyasına yarımçı olmaqla “Ermənistan Respublikası”nın Cənubi Qafqazda hakim siyasi-iqtisadi mövqe qazanılmasına nail olunması;
I-II Dünya müharibələrində Türkiyə dövlətinin işğalı, süqutu və parçalanması istiqamətində fəal siyasi, hərbi, iqtisadi, ideoloji...mübarizə meydanında silahlı-piyada qüvvələri kimi çıxış edən hay kilsəsi və ibtidai insan-hay sürüsü Sovet-Alman cəbhəsini həm Anadolu bölgəsinə sürükləməyə, həm də, SSRİ-nin məğlubiyyətinə ona görə çalışmışdır ki, ABŞ, Fransa və Almaniya dövlətlərinin köməkliyi ilə Cənubi Qafqazda Azərbaycan dövlətinin əsarət altına alınması niyyətlərinə nail olsunlar, mənfur xislətlərinə yiyələnsinlər...
Q.Njdenin A.Rozenberqlə görüşündə tərcüməçi olmuş bolqar jurnalisti S.Burov sonralar həmin söhbətdə məhz hay niyyətlərinin açıq bildirildiyini etiraf etmişdir.
Hay xislətinin nəticəsi idi ki, cəbhədə vəziyyət Sovet Ordusu və müttəfiqlərinin xeyrinə dəyişdikdə, Türkiyə Cumhuriyyətinin tərfsizliyi məlum olduqda öz xəyanətlərini yerli Türk-Müsəlman əhalisinin adına çıxmaqla SSRİ hökumətinin 18 may 1944-cü il müvafiq qərarı ilə (bu işdə A.Mikoyan, İ.Baqramyan...və başqa daşnakların da rəyi böyük rol oynayıb) onların Krım yarımadasından sürgün edilməsinə nail olmuşlar.
R.S. Almaniyanın Vermaxt Ordusunun sadiq nökərlərindən olmuş daşnak-hay qulduru Q.Njdenin 1941-1945-ci illərdə SSRİ Ordisina qarşı xəyanətkar hərbi-siyasi əməliyyatlarında (Dnepr çayı və Qara dəniz hövzələrində, Krım yarımadasında, Şimali Qafqazda....) canlı qüvvə ilə (hay əsillilərdən ibarət silahlı birləşmələr halında) bilavasitə iştirakına dair M.Kolerovun “Q.Njde və A.Hitler. Köhnə və yeni sənədlər toplusu” (Moskva ş., 2023) kitabında tarixi arxiv sənədlərində geniş yer verilmişdir. Daha sonra, Rusiya Federasiyasının Müdafiə Nazirliyi Küliyyatınınm (Ordu generalı S.Şoyqununm redaktorluğu ilə dərc edilib) 12-ci cildində də Q.Nijdenin Hitler Almaniyası qarşısında şərəfsiz, muzdlu, nökər... xidmətləri hüquqisənədlərlə təsdiqini tapmışdır.
Q.Nijdenin SSRİ dövlətinə diversiya-kəşfiyyat, hərbi təzhizat yollarının məhv edilməsi və xalqlarına qarşı amansız qətliamların törədilməsində Q.Nijde və D.Kanayanın (Dro) başçılıq etdikləri daşnak - “erməni” silahlı birləşmələrinin əməliyyatları barədə SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin 1952-ci ildə nəşr etdirdiyi “1941-1945-ci illərin Böyük Vətən müharibəsi illərində SSRİ-yə qarşı fəaliyyət göstərən Alman kəşfiyyatı orqanları haqqında məlumatlar toplusu”nda məxfi məlumatlara işıq salınmışdır.
Amma... həmin Rusiyanın şəhərlərində, kino-teatrlarında 2013-cü ildə “Njde” bədii-sənədli filmi nümayiş etdirilib, tanınmış aktyorlar bu filmə çəkilib, Vladimir şəhərinin Knyaz Vladimir qəbirstanlığında onun xatirəsi anılır...
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi
