Azərbaycanda qız uşaqlarının uşaq doğması ən çox barışmadığımız hallardan biridir. Uşaq ikən ana olmaq həyatın ən böyük travmasıdır. Lakin nə yazıq ki, bu hallar vaxtaşırı davam edir. Elə bu günlərdə Ağcabədidə baş verən biabırçı hadisə hələ də bizi öz təsirindən çıxarmayıb. 13 yaşlı qız ana ola bilərmi? Qanunları və dini bir kənara qoyaraq düşünməliyik ki, bu necə ədalətdir?
Əyaləti bir kənara qoyaq, Bakının özündə də 13 yaşlı qızın ev şəraitində uşaq dünyaya gətirməsi gündəm olmuşdu.
Azərbaycanda Erkən Evlilik Problemi: Miqyası, Səbəbləri və Nəticələri
Azərbaycanda erkən yaşda bağlanan nikahlar (uşaq nikahları) qanunla qadağan olunsa da, hələ də bəzi bölgələrdə mövcuddur. Yəni 18 yaşı tamam olmamış qızların ailə qurmasına rast gəlinir və bu hallar adətən rəsmi statistikada çox az görünsə də, reallıqda müəyyən qədər davam edir. Son illərin məlumatları göstərir ki, ölkədə erkən evliliklər əsasən qızları əhatə edir – yetkinlik yaşına çatmamış oğlanların evləndirilməsi isə nadir haldır. Bu sosial problem əsasən ənənələr, təhsildən yayınma və iqtisadi çətinliklər fonunda meydana çıxır və qızların sağlamlığına, təhsilinə və cəmiyyətə mənfi təsir göstərir. Çalışdıq ki, bu yazıda Azərbaycanda erkən nikahlarla bağlı vəziyyəti statistik rəqəmlərlə təhlil edib, səbəb və fəsadlarını, eləcə də problemin həlli üçün atılan addımları araşdıraq.
Erkən Nikahlara Daha Çox Kimlər Məruz Qalır?
Rəsmi statistikaya görə, Azərbaycanda erkən nikah hallarının mütləq əksəriyyətində azayaşlı olan qızlardır. 2022-ci ildə 15-17 yaş aralığında 270 qız rəsmi nikaha daxil olub, həmin yaşda evlənən oğlan isə olmayıb. 2021-ci ildə də oxşar vəziyyət idi – 137 qız uşaq yaşda ərə getdiyi halda, bu yaşda cəmi 1 oğlan evlənmişdi. Ümumiyyətlə, son on ildə erkən nikahların sayı əvvəlki dövrlərə nisbətən azalsa da, bu nikahlara məruz qalan tərəf demək olar ki, həmişə qızlar olur. Yetkinlik yaşına çatmamış oğlanların evləndirilməsi çox nadir istisnadır və rəsmi rəqəmlərdə sıfıra yaxın göstəricilərlə təmsil olunur.
Belə kəskin gender fərqinin səbəbi cəmiyyətin ənənəvi yanaşmasıdır: ailələr daha çox qızları erkən yaşda ərə verir, oğlanlar isə adətən yetkinlik yaşına çatdıqdan sonra evləndirilir. Buna görə də erkən evlilik dedikdə Azərbaycanda əsasən azyaşlı gəlin problemi nəzərdə tutulur. Qanunvericiliyə görə həm qızlar, həm də oğlanlar üçün nikah yaşı 18 olsa da, xüsusi hallarda yerli icra hakimiyyəti orqanı bu yaşı 1 il azalda bilər. Lakin məhz qızlar üçün bu istisna halından (məsələn, erkən hamiləlik zamanı) daha çox istifadə olunur və ya bəzən rəsmi qeydiyyata alınmadan dini kəbin şəklində erkən izdivaclar baş tutur.
Erkən Evliliklərin Ən Çox Görüldüyü Bölgələr
Erkən nikahlar ölkənin bəzi bölgələrində digərlərinə nisbətən daha çox müşahidə olunur. Ümumiyyətlə, daha çox kənd və rayon yerlərində, sosial-iqtisadi baxımdan zəif təbəqələr arasında azyaşlı qızların ərə verilməsi hallarına rast gəlinir. Rəsmi məlumatlara əsasən, 2022-ci ildə erkən nikah (17 yaşında) hallarının ən çox qeydə alındığı rayon Şəmkirdir (18 nəfər). Bundan sonra Ağcabədi (17 nəfər), Sabirabad (15), Yevlax (14) rayonları gəlir. Digər riskli bölgələr arasında Ağdaş və Ağsu (hər biri 11 nəfər), Samux (10 nəfər) kimi rayonlar da var. Bu rəqəmlər yalnız rəsmi nikaha daxil olmuş 17 yaşlı gəlinlərin sayıdır; qanunsuz və ya qeydiyyatsız erkən izdivacların çoxu statistikaya düşmür.
Bölgələr üzrə erkən evlilik meyillərinə baxdıqda görmək olar ki, xüsusilə Qərb bölgəsi (Qazax-Tovuz iqtisadi rayonu), Mərkəzi Aran və Qarabağ bölgələri azyaşlı anaların sayına görə öndədir. Məsələn, 2022-ci ildə 18 yaşdan kiçik analar tərəfindən ölkə üzrə 2011 uşaq dünyaya gətirilib və bunların 280-i Qazax-Tovuz, 245-i Mərkəzi Aran, 240-ı isə Qarabağ iqtisadi rayonlarının payına düşür. Bu göstərici həmin bölgələrdə erkən nikahların daha geniş yayıldığını göstərir. Əksinə, Bakı və Abşeron kimi yerlərdə belə halların rəsmi sayı nisbətən azdır (məsələn, 2022-ci ildə Bakı şəhərində cəmi 13 hal), lakin burada da əhalinin çoxluğunu nəzərə alaraq xüsusi diqqət yetirilməlidir.
Bir çox hallarda bölgələrdə erkən nikaha cəhd edən ailələr bunu gizlətməyə çalışırlar. Məsələn, yaxın keçmişdə 16 yaşlı qızını ərə verən ailə rəsmi orqanlara yanlış şəxsiyyət vəsiqəsi təqdim etməklə faktı gizlətməyə çalışmışdı. Belə nümunələr göstərir ki, regionlarda erkən nikah probleminin tam miqyasını müəyyənləşdirmək çətindir – rəsmi rəqəmlər yalnız aşkarlanan və qeydiyyata düşən hallardır. Bununla belə, mövcud statistika qızların daha erkən yaşda ərə verildiyi bölgələri təxmini də olsa müəyyən etməyə imkan verir.
Erkən Nikahların Səbəbləri: Sosial, Mədəni və İqtisadi Amillər
Azərbaycanda erkən evlilik probleminin kökündə bir sıra sosial, mədəni və iqtisadi amillər dayanır. Ənənəvi düşüncə tərzi və patriarxal dəyərlər bu məsələdə mühüm rol oynayır. Bəzi ucqar və konservativ icmalarda qızların erkən yaşda ərə verilməsi normal hal kimi qəbul edilir və valideynlər bunu adi adət-ənənə sayırlar. Mütəxəssislərin sözlərinə görə, belə ailələr erkən nikaha yol verərkən qanuni istisna imkanlarına (17 yaşda icazə) söykənsələr də, əslində əsas motivasiya ətraf mühitin fikri, cəmiyyətin basqısı və “qız yükü” kimi köhnə baxışlardır. Yəni bəzən qız uşağı ailədə artıq yük kimi görülür, “evdə qalmaq” qorxusu ilə tez ailə qursun deyə tələsdirilir.
Təhsilsizlik və məlumat çatışmazlığı da erkən nikahların səbəblərindəndir. Orta məktəbi yarımçıq qoyan, maarifləndirici tədbirlərdən kənarda qalan yeniyetmələrin ailələri erkən evliliyin fəsadlarını dərk etmir. Bir çox hallarda erkən ərə verilən qızlar artıq 13-14 yaşından məktəbdən uzaqlaşdırılır ki, bu da onların hüquqlarının pozulmasına rəvac verir. Valideynlər arasında maarifləndirmənin zəif olması, xüsusən kənd yerlərində qızların təhsilini davam etdirməyin əhəmiyyətinin anlaşılmaması erkən nikaha şərait yaradır.
İqtisadi çətinliklər və yoxsulluq erkən evliliyin geniş yayılmasına səbəb olan əsas amillərdəndir. Ailələr bəzən maddi durumlarını az da olsa yüngülləşdirmək məqsədilə qızlarını erkən yaşda ərə verməyə çalışırlar. Ekspertlərin qeyd etdiyinə görə, kasıb ailələrdə “evdə bir boğaz azalması” düşüncəsi ilə qız uşağını erkən nikaha cəlb edirlər. Hətta bəzi hallarda qız üçün alınan “başlıq pulu” kimi adət-ənənələr də maliyyə baxımından cəlbedici görünə bilir. Bu, qızların bir növ iqtisadi əşya kimi qəbul edilməsinə gətirib çıxarır. Halbuki, bu yanaşma onların təhsil və inkişaf hüquqlarını əlindən alır.
Gender ayrı-seçkiliyi və namus düşüncəsi də erkən nikahların altında yatan mədəni amillərdəndir. Bəzi ailələr qızlarının cinsi toxunulmazlığını qorumaq və “özgə evdə ayıb olmamaq” üçün onları tez yaşda ərə verirlər. Erkən yaşda ərə getmiş qızların daha itaətkar həyat yoldaşı olacağına inanmaq kimi yanlış stereotiplər də mövcuddur. Eyni zamanda, ailədaxili zorakılıqdan qaçış yolu kimi, yaxud ailə münaqişələrinin “həlli” olaraq da erkən nikaha müraciət edənlər var – məsələn, istənməyən hamiləlik halında cütlüyü ailə qurmağa məcbur etmək kimi. Bütün bu faktorlar kompleks şəkildə erkən evlilik problemini yaradıb davam etdirməkdədir.
Qeyd olunanlardan göründüyü kimi, erkən nikah tək bir səbəbdən qaynaqlanan problem deyil. Kasıblıq, təhsilsizlik, patriarxal adətlər, cəmiyyət basqısı və gender bərabərsizliyi kimi bir çox amil bir-birini tamamlayaraq azyaşlı qızların taleyinə mənfi təsir edir. Bu səbəbləri nəzərə almadan təkcə qanunla qadağa tətbiq etmək kifayət etmir – ictimai şüurun dəyişməsi və maarifləndirmə işi əsas həlledici rol oynayır.
Erkən Evliliyin Sağlamlıq, Təhsil və Sosial Fəsadları
Erkən yaşda ailə qurmağın qızlar üçün bir sıra ciddi nəticələri olur. İlk növbədə, təhsildən yayınma problemi kəskin şəkildə özünü göstərir. Uşaqlıqda ailə quran qızlar demək olar ki, təhsillərini yarımçıq buraxır, məktəbi bitirə bilmirlər. Bu da onların gələcəkdə peşə və karyera imkanlarını məhdudlaşdırır, iqtisadi asılılıq riskini artırır. Rəsmilər qeyd edir ki, erkən evliliyə cəlb olunan qızlar təhsildən kənarda qalır və ağır ailə yükünü çiyinlərində daşımağa məcbur edilir, nəticədə həmin ailələrdə məişət zorakılığı halları da artır. Yəni erkən nikah qızları uşaq yaşda böyük məsuliyyətlərlə üz-üzə qoyur və bu, onların psixoloji inkişafına da mənfi təsir göstərir.
Sağlamlıq baxımından erkən nikahlar və ondan irəli gələn erkən hamiləliklər həm ana, həm də doğulacaq uşaq üçün təhlükələr daşıyır. Həkimlərin fikrincə, 17 yaşında bir qızın orqanizmi hamiləliyə nə fizioloji, nə də psixoloji cəhətdən hazır olmur. 20 yaşdan aşağı qadın orqanizmi tam formalaşmadığından erkən hamiləlik və doğuş ciddi fəsadlara yol aça bilər. Məsələn, yaşı az olan analarda vaxtından əvvəl doğuş ehtimalı yüksəlir ki, bu da yeni doğulmuş körpə ölümü riskini artırır. Statistikalar da bunu təsdiqləyir: yeniyetmə yaşda anaların dünyaya gətirdiyi körpələrin arasında zəif və sağlamlıq problemi ilə doğulanların sayı daha çoxdur. Erkən yaşda cinsi həyata başlayan qızlar isə cinsi yolla keçən infeksiyalara qarşı daha həssas olur və hətta uşaqlıq boynu xərçəngi kimi xəstəliklərə tutulma riski artır. Beləliklə, erkən evlilik qızların həm reproduktiv sağlamlığını, həm də ümumi fiziki inkişafını təhlükə altına atır.
Sosial fəsadlar da diqqətəlayiqdir. Təhsil almayan, uşaq yaşda ana olan qadın cəmiyyətdə öz potensialını reallaşdıra bilmir. Rəsmi şəxslərin bildirdiyinə görə, təhsilsiz və nikahsız (yəni hüquqi təminatı olmayan) gənc ananın problemi təkcə onun cəmiyyətin inkişafına töhfə vermək imkanından məhrum olması ilə bitmir – o, hətta ailəsi ilə birlikdə cəmiyyətdə artıq yükə çevrilə bilər. Yəni erkən evliliklər nəticəsində toplumda sosial asılılığın, yoxsulluğun və işsizliyin nəsildən-nəslə ötürülməsi riski yaranır. Belə ailələrdə boşanmalar da tez-tez baş verə bilər, çünki erkən yaşda qurulan nikahlar yetkinlik dövrü çatanda müxtəlif səbəblərdən dağılmağa meyilli olur. Nəticədə, təklikdə qalan ana, gənc qadınlar və atası məlum olmayan uşaqlar kimi sosial problemlərin sayı arta bilər.
Ümumilikdə, erkən yaşda evləndirilən qızlar uşaqkən uşaq böyütməyə, ev təsərrüfatını aparmağa məcbur olurlar. Bu isə onların uşaqlığını oğurlamaqla yanaşı, ömür boyu davam edən nəticələrə yol açır. Məsələn, araşdırmalar göstərir ki, erkən nikahlar ailədaxili zorakılıq hallarının artması ilə birbaşa əlaqəlidir, çünki iqtisadi və sosial asılılıq içində olan gənc qadın zorakılığa daha çox məruz qala bilir. Beləliklə, erkən evlilik – bir fərdin deyil, bütövlükdə cəmiyyətin problemidir və onun fəsadları onilliklər boyu hiss oluna bilər.
Azərbaycanda Ən Aşağı Yaşda Ana Olmuş Qızlar (Faktlar)
Azərbaycanda bəzən elə ifrat hallar aşkarlanır ki, azyaşlı qızlar cəmi 11-13 yaşında ana olurlar. Aşağıda son illərdə mediada geniş müzakirə olunan belə hadisələrin bəziləri qeyd olunub:
- Imişli rayonu (2021-ci il) – Cəmi 11 yaşlı bir qız (2010-cu il təvəllüdlü məktəbli) 2021-ci ilin oktyabrında uşaq dünyaya gətirib. Bu dəhşətli hadisə xəstəxanada aşkar edildikdən sonra hüquq-mühafizə orqanları dərhal araşdırmaya başlayıblar. Qızın 31 həftəlik hamilə olması müəyyən edilib və qeysəriyyə əməliyyatı ilə körpə doğulub. Bu, ölkədə rəsmi qeydə alınan ən aşağı ana olma yaşı hesab edilir.
- Balakən rayonu (2017-ci il) – 12 yaşlı bir qız atalığı tərəfindən zorlanaraq hamilə qalıb və 7 aylıqkən qeysəriyyə yolu ilə uşaq dünyaya gətirib. Körpə vaxtından əvvəl doğulduğu üçün bir müddət süni nəfəs aparatına qoşulu vəziyyətdə qalıb və təəssüf ki, bir neçə gün sonra ölüb. Bu hadisə cəmiyyətə şok təsiri bağışlamış və təqsirkar atalığa qarşı cinayət işi açılaraq həbs edilmişdir.
- Bakı şəhəri, Sabunçu rayonu (2022-ci il) – Paytaxtda 13 yaşlı bir qızın ev şəraitində uşaq dünyaya gətirməsi faktı 2022-ci ilin sentyabrında üzə çıxıb. Hüquq müdafiəçisi Kəmalə Ağazadə bildirir ki, 13 yaşlı azyaşlı qız gizli hamiləliyini evdə həyata gətirdiyi körpə ilə yekunlaşdırıb, yeni doğulmuş körpə sağ qalsa da, ana olan uşaq ciddi psixoloji sarsıntı keçirib. Bu azyaşlı ana sonradan müvafiq sığınacağa yerləşdirilib və hadisə ictimai qınağa səbəb olub.
- Ağcabədi rayonu (2023-cü il) – regionda 13 yaşında hamilə qalan bir qızla bağlı cinayət işi yaxın zamanda məhkəmədə nəticələnib. Məlum olub ki, 13 yaşlı qız 23 yaşlı bir gəncdən hamilə qalıbmış. Ailələr öz aralarında razılığa gələrək qızın 18 yaşı tamam olduqda rəsmi nikah etməyi planlaşdırıblar və qız 14 yaşına çatmamış ev şəraitində nişanlandırılıb. Lakin qızın hamiləliyi üzə çıxınca xəstəxanadan polisə məlumat verilib və fakt gizlədilməyə çalışılsa da ortaya çıxıb. Uşaq doğulduqdan sonra məhkəmə təqsirkar şəxsə şərti cəza verib. Bu hadisə göstərir ki, bəzi ailələr hələ də qanunu pozaraq azyaşlıları “nişanlayıb” evləndirməyə cəhd edir.
Yuxarıdakı faktlar Azərbaycanda erkən evliliyin nə dərəcədə ağır nəticələrə gətirib çıxara biləcəyini göstərir. 11-13 yaşında uşaq dünyaya gətirən qızların özü hələ uşaqdır və onların həm fiziki, həm mənəvi, həm də hüquqi cəhətdən buna hazır olmaması ortadadır. Bu cür hallar geniş ictimai rezonans doğurur və cəmiyyətdə erkən nikaha qarşı ciddi etiraz dalğası yaradır. Eyni zamanda, dövlət orqanları belə ifrat hallarda dərhal müdaxilə edərək cinayət işi açır, azyaşlı ananı və körpəsini himayəyə götürür. Buna baxmayaraq, bu kimi faktların mövcudluğu erkən evlilik probleminin tam həll olunmadığını, bəzi yerlərdə gizli şəkildə davam etdiyini göstərir.
