Baltimorun dar küçələrində böyüyən Thurgood (Azərbaycanca oxunuşu “Turqud”) Marşal hələ məktəbyaşlı ikən atası ilə məhkəmə proseslərinə qulaq asmağa gedirdi. Kasıb bir qaradərili ailənin oğlu üçün məhkəmə zalı həm qorxunc, həm də valehedici səhnə idi: yuxarıda ağ hakim otururdu, aşağıda isə həyatları hökmə bağlı insanlar. Hər gediş onu sarsıdır, amma hər çıxış ona cəsarət verirdi. Dörd divar arasında şahidi olduğu bu dialoq – hüquq dilindəki bərabərlik iddiası ilə real həyatda qarşısına çıxan ayrı-seçkilik arasındakı uçurum – Marşalın içində susmayan bir sual qoydu: “Nəyə görə qaydalar hamı üçün eyni görünür, amma hamıya eyni xidmət etmir?”
Erkən həyat və təhsil: bağlanan qapılar, açılan yollar
1908-ci il iyulun 2-də doğulan Marşalın ailəsi övladlarını “əvvəlcə sözünə, sonra səsinə güvən” ruhunda böyüdürdü. Atası dəmiryolu işçisi, anası ibtidai sinif müəlliməsi olan Marşal Lincoln Universitetində elə bu özünəgüvəni cilaladı, lakin ardınca qonşu Merilend Hüquq Məktəbinə sırf dərisinin rənginə görə buraxılmadı.
O gün Marşal “qapı bağlananda pəncərə tap” fəlsəfəsini seçdi və Vaşinqtondakı Howard Universitetinə üz tutdu. Orada dahi dekan Çarlz Həmilton Hyuston ona hüququ “ictimai bərabərlik üçün kəşmiş silah” kimi öyrətdi.
“Brown”a aparan illər: kiçik qələbələrdən böyük dəyişikliyə
1930-cu illərdə Milli Zəncilərin İrəliləyiş
Assosiasiyasının (NAACP) səlahiyyətli vəkili kimi gənc Marşal Cənub ştatlarını qarış-qarış gəzdi. O, bir-bir kiçik görünən, amma daş üzərində daş qoyan işlər qazanırdı: Texasda qaradərililərin seçki hüququ, Virciniyada müəllimlərin əməkhaqqı, Merilenddə hüquq təhsili. Hər bir proses 14-cü düzəlişin “bərabər müdafiə” sözlərini bir az da konkretləşdirirdi.
1954-cü il, Topeka: ABŞ gerçəkliyi güzgüdə görür
Marşalın irəli sürdüyü “Brown v. Board of Education” işi Ali Məhkəməyə irqi təcridin sağlamlıq və psixologiyaya zərər verdiyini sübut edən elmi tədqiqatlarla (məşhur “kukla testi”) getdi. 17 may 1954-cü il qərarı bir cümlə ilə tarixə düşdü: “Ayrı, lakin bərabər – bərabər deyil.” Bu cümlə sinif lövhəsindən avtobus dayanacağına, işə qəbul kabinetindən seçki məntəqəsinə qədər bütün ölkəni silkələdi.
Paytaxt mərhələsi: dövlətin baş vəkili, sonra isə hakim
Qələbənin dalğası onu Vaşinqtona apardı.
Prezident J.F.Kennedi 1961-ci ildə Marşalı İkinci Dairə Apellyasiya Məhkəməsinə təyin etsə də, Cənub ştatları senatorlarının müqaviməti təsdiqi on aya qədər uzatdı. Prezident Conson isə 1965-də Dövlətin Baş Vəkili (Solicitor General) vəzifəsinə gətirdi. İndi Marşal artıq “qapı döyən vəkil” deyildi, dövlət adından Ali Məhkəmədə danışan səs idi – və bu səs on doqquz işdən on dördündə ədalət tərəzisinin bərabərliyə meyil etdiyini sübut etdi.
Zirvə: Ali Məhkəmədə iyirmi dörd il
1967-ci ilin isti avqust günü Senat 69-11 səs nisbəti ilə onu Ali Məhkəməyə təsdiqləyəndə
tribunadakı qaradərili ziyarətçilər göz yaşlarını saxlaya bilmədi: “ilk” artıq fakt idi. Marşal burada azad danışıq mədəniyyətini “yaşayan konstitusiya” doktrinası ilə möhkəmləndirdi. O, ölüm cəzasını ədalətin “bərabər paylanmayan” cəzası adlandırdı; polis sorğusunda Miranda xəbərdarlıqlarını genişləndirdi; abort hüququnda qadının seçim azadlığını müdafiə etdi; müsbət ayrı-seçkilik barədə Bakke işində “keçmişin ədalətsiz yükü düzəldilməlidir” dedi.
İllər keçdikcə artan dissentlər
1980-ci illərdə məhkəmə tərkibi sağa sürüşəndə, Marşal tez-tez müxalif rəy yazırdı. O, bu rəylərdə gələcəyin hüquqşünaslarına açıq məktub üslubunda bəyan edirdi: “Bəzən məhkəmə tarixlə çiyin-çiyinə addımlaya bilmir, amma tarix həmişə ədaləti tapır.” Sonradan həmin dissentlərin bir çoxu yeni qərarların əsasına çevrildi.
Sonralar, daha dəqiq desək, 1993-cü ildə Ali Məhkəmə onun xatirəsinə xüsusi qətnamə qəbul edərək bildirdi: “Bərabər ədalət” şüarını reallığa çevirən şəxs məhz Marşaldır.
İrs: bir insan, minlərlə yandırılmış tabu
Təqaüdə çıxdıqdan iki il sonra, yəni 1993-də vəfat edən Marşalın adını indi minlərlə məktəb, hüquq kursu, fond daşıyır. Onun haqqında çəkilən “Marshall” filmi (2017) kino zallarında alqış topladı, amma akademik dairələrdə daha dərin təsir buraxan, onun məhkəmə nitqlərinin və dissentlərinin gənc hüquqşünaslar üçün dərs materialına çevrilməsidir. Onun irsi bizə xatırladır: Konstitusiya sadəcə mətndir, ona nəfəs verən insanların cəsarətidir.
Beləliklə, Turqud Marşal Baltimorun daş döşəməli küçələrindən çıxıb Ali Məhkəmənin mərmər pillələrinə qədər uzanan hekayəsi ilə göstərdi ki, əgər sözün gücünə inanırsansa, fərq etməz – qarşıdakı qapı poladdandır, yoxsa qanun kitabından. Ədalət bəzən gec gəlir, lakin onu qapıya qədər gətirənlər var. Turqud Marşal həmin inadkar qapıçılardan biri idi – və bu gün ABŞ-da hər kəsin bərabər hüquqla təhsil alması, səs verməsi, müdafiə hüququ qazanması onun qoyduğu iradə möhürünün davamıdır.
“Ədalət yalnız məhkəmə binasının fasadında yazılmış söz deyil; onu səsimiz, cəsarətimiz və səbirimizlə hər gün yenidən yazırıq.” – Turqud Marşal
Yunis Xəlilov
Hüquqşünas
