Trampın USAİD-lə bağlı qərarından sonra Amerika maliyyəsinin azalması Ermənistanda müstəqil media və QHT- lərə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edib. Onların bir çoxu bağlanmaq ərəfəsində idi. Donald Tramp administrasiyasının ABŞ-ın xarici yardımını kəskin şəkildə kəsmək qərarından sonra USAID-in bütün dünyada, o cümlədən Ermənistanda da proqramları dayandırılmağa başladı. Bu, müstəqil media, təhsil platformaları və vətəndaş cəmiyyətinin təşəbbüslərinə zərbə vurdu. Ekspertlərin fikrincə, kövrək demokratiyası olan Ermənistanda bunun nəticələri xüsusilə kəskin olacaq.
Artıq bir dəstək nöqtəsi mövcud deyiı
1992-ci ildən ABŞ-ın Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi (USAID) Ermənistanda vətəndaş cəmiyyətinin və azad medianın inkişafında əsas rol oynadı. Otuz il ərzində Birləşmiş Ştatlar demokratik təsisatların inkişafına və ölkənin iqtisadi və sosial inkişafına milyardlarla dollar sərmayə qoyub. Obyektiv məlumat mənbəyi kimi xidmət etmək üçün hazırlanmış müstəqil mediaya dəstək proqramları sistemli idi. 2025-ci ilə qədər USAID və ABŞ səfirliyi vasitəsilə təkcə media sahəsinə on milyonlarla dollar yönəldilib. Lakin Donald Tramp hakimiyyətinn ikinci dövründə başlayan xarici yardımların kütləvi şəkildə kəsilməsi ilə bağlı siyasi qərarla Ermənistandakı layihələr dayandırıldı və ya tamamilə məhdudlaşdırıldı. Beş illik 15 milyon dollar dəyərində medianın inkişafı proqramını həyata keçirən “İnternyus”un Ermənistandakı ofisinin bağlanması sektor üçün simptomatik siqnal idi. İrəvan Mətbuat Klubunun fəxri sədri Boris Navasardyanın DW-yə müsahibəsində qeyd etdiyi kimi, erməni mediasının müstəqil seqmentinə daxil olan xarici maliyyənin təxminən 60%-i ABŞ büdcəsindən ayrılıb. "Bunlar siyasi və ya oliqarxik strukturların himayəsindən istifadə etməyən və xüsusilə ABŞ tərəfindən dəstəklənən qeyri-hökumət təşkilatlarının iştirakı ilə yaradılan sabit və təhlükəsiz peşəkar mühitə xüsusi ehtiyacı olan KİV-lərdir", - deyə o qeyd edir və əlavə edir ki, Amerikanın maliyyələşdirilməsinin dayandırılması sistemli qanunvericilikdən yayınma yolu ilə informasiya islahatları strategiyasının həyata keçirilməsini yarımçıq qoydu. Azad Avropa/Azadlıq Radiosunun Erməni Xidmətinə (Azadlıq Radiosu) təsiri xüsusilə nəzərə çarpıb. Onun direktoru Heghine Buniatyanın DW-yə verdiyi məlumata görə, Qlobal Media Agentliyi vasitəsilə alınan maliyyələşmə dayandırıldıqdan sonra İrəvan və Praqa ofislərinin işçilərinin 80%-ə qədəri qismən maaşla məcburi məzuniyyətə göndərilib, ştatdankənar müxbirlərlə, o cümlədən erməni Syuniklə əməkdaşlıq dayandırılıb. Ermənistanın bu cənub bölgəsi nəqliyyat kommunikasiyalarının açılmasına dair Azərbaycanla aparılan danışıqlar kontekstində diqqət mərkəzində qalır.ABŞ federal məhkəməsinin “Azadlıq” radiosunun xeyrinə bir neçə qərar çıxarmasına baxmayaraq, ona borclu olan vəsaitlərin ödənişləri seçmə qaydada və gecikmələrlə həyata keçirilir. Hazırkı vəziyyətdə ölkənin ən böyük onlayn media orqanı olan “Azadlıq”ın erməni xidməti, Buniatyanın fikrincə, yayımını dayandırmamaq üçün təcili olaraq avropalı tərəfdaşlardan dəstək axtarmağa məcburdur.
“Hər şey dayandırılmalı idi”
Bu yaxınlarda məlum oldu ki, Ermənistanda araşdırmaçı jurnalistlər hazırlayan bir neçə qeyri-formal təhsil platformasından biri olan “Hetq Media Factory” bağlanmaq ərəfəsindədir. Mərkəzin direktoru Harutyun Mansuryan DW-yə deyib ki, “Biz tədris ilinin sonuna qədər təhsilimizi davam etdirəcəyik, lakin bundan sonra hər şey sual altındadır”. Hetq Media Fabriki multimedia jurnalistikası, etika və praktiki bacarıqlara diqqət yetirərək hər il 30-a yaxın tələbəyə təlim keçirdi. İndi onun gələcəyi sual altındadır. "Layihə tamamilə ABŞ səfirliyi tərəfindən maliyyələşdirilirdi. Biz yeni proqrama başlamağa hazırlaşırdıq, lakin hər şeyi dayandırmaq lazım idi. İndi biz öz resurslarımızdan istifadə etməklə tədris ilini başa vururuq", - deyə Mansuryan DW-yə bildirib. Hələlik Mansuryan və onun həmkarları proqramı davam etdirmək üçün başqa beynəlxalq maliyyə mənbələri axtarmaq niyyətindədirlər. Lakin çoxları itirilmiş resursların, o cümlədən Avropa fondları vasitəsilə bərpa olunması perspektivlərinə şübhə ilə yanaşır. Məlumatlı Vətəndaşların QHT İttifaqının rəhbəri Daniel İoannisyanın DW ilə söhbətində qeyd etdiyi kimi, məhdudlaşdırmanın zəncirvari reaksiyası USAİD-dən birbaşa asılı olmayan təşkilatlara da təsir edib. "Ümumi kəsir hətta digər fondlara da təsir etdi, çünki onlar bağlanmaq ərəfəsində olan strukturları xilas etməyə məcburdurlar" deyir. Digər tərəfdən, onun sözlərinə görə, yeni geosiyasi reallıq kontekstində Avropa İttifaqının prioritetləri hərbi komponentə doğru dəyişir və maliyyənin əhəmiyyətli hissəsi yenidən silahlanma və müdafiənin gücləndirilməsinə sərf olunur.Nəticədə təşkilat ümumi büdcəsinin dörddə birini itirdi və kəsiri, kraudfandinq hesabına kompensasiya etməyə məcbur oldu.
“Ən pis vəziyyətdə deyiləm”
İrəvanda 1995-ci ildən fəaliyyət göstərən media savadlılığını təbliğ edən və müstəqil mediaya dəstək verən Media Təşəbbüsləri Mərkəzinin (MİM) icraçı direktoru Nuna Sarkisyan qeyd edir ki, hətta şaxələndirilmiş maliyyə modelinə malik təşkilatlar da xərcləri və işçilərinin sayını azaltmalı olur. "Təşkilatımızın 10 aktiv layihəsindən yalnız ikisi Amerikalı idi, lakin onlar bizim büdcəmizin 60%-ni təşkil edirdi. Yanvarın 24-dən sonra iş sistemimizdə nasazlıq oldu", - deyə DW-yə bildirir. Media Təşəbbüsləri Mərkəzi işçilərin tibbi sığortasını dondurmaq, bir sıra layihələri dayandırmaq və işçilərinin 4 nəfərini ixtisar etmək məcburiyyətində qalıb. Sarkisyanın qeyd etdiyi kimi, alternativ mənbələrdən yeni maliyyə vəsaiti əldə etmək asan deyil - bu, uzun müddət ərizələrin hazırlanmasını, rəqabəti, həm ölkə, həm də mövzu ilə maraqlanan donorların axtarışını tələb edir. Buna baxmayaraq, onun sözlərinə görə, onların təşkilatında vəziyyət hələ də nəzarət altındadır: "Yenə də biz ən pis vəziyyətdə deyilik. Bizim kifayət qədər böyük qeyri-Amerika layihələrimiz, öz ofisimiz, nəqliyyatımız var - bu, hətta azaldılmış xarici dəstəyin şəraitində belə sabitliyi qorumağa imkan verir". Amerikanın, daha geniş mənada Qərbin maliyyələşməsinə münasibət birmənalı deyil. İctimai-siyasi müzakirələrdə də tez-tez tənqid səslənir. Ermənistanın “Aravot” qəzetinin baş redaktoru Aram Abramyan etiraf edir ki, Amerikanın maliyyələşdirməsinin azalması müstəqil medianın işinə mənfi təsir göstərir. Eyni zamanda qeyd edir ki, heç də bütün layihələr ona inam yaratmır. "Şübhə etdiyim proqramlar da var - məsələn, demokratik mədəniyyətin inkişafı proqramı. Mən hamılıqla demokratiya tərəfdarıyam, lakin avropalı emissarların bəzən nümayiş etdirdiyi riyakarlığı və (baş nazir) Nikol Paşinyanı dəstəkləyən QHT-lərin siyasətini nəzərə alsaq, mənim müəyyən ehtiyatlarım var", - deyə o, DW-yə müsahibəsində qeyd edib.
Rusiyanın Ermənistanın media landşaftında iştirakı artacaqmı?
2026-cı il parlament seçkiləri ərəfəsində müstəqil media üçün resursların azalması uzunmüddətli nəticələrə səbəb ola bilər, çünki bir çox media nəyin bahasına olursa olsun sağ qalmaq və ya redaksiya müstəqilliyini qorumaq arasında seçim etməlidir Boris Navasardyan xəbərdarlıq edir: “Dar siyasi maraqlara xidmət edən medianın dominantlıq riski var”. Onun fikrincə, bu, qütbləşməni artıracaq, dəstək çatışmazlığı şəraitində auditoriyaya çatmaq yarışı isə tarazlaşdırılmış seçki seçimi mühitini pozaraq populizm və sensasiyanın artmasına gətirib çıxaracaq. Hazırkı vəziyyətdə əlavə problem “şəffaf xarici mənbələrin” təsirinin mümkün güclənməsidir”, - deyə Boris Navasaryan qeyd edir və əlavə edib ki, bu, ilk növbədə Rusiyaya aiddir. Moskva, Navasardyanın iddia etdiyi kimi, media kanalları vasitəsilə Ermənistanda ictimai-siyasi əhval-ruhiyyənin dəyişməsində maraqlı olduğunu gizlətmir. Bu arada qeyd edilir ki,sektorda böhranın ağırlaşmasına baxmayaraq, Ermənistan 2024-cü ildə Qlobal Mətbuat Azadlığı İndeksində mövqeyini 9 pillə yaxşılaşdıraraq, Sərhədsiz Reportyorların son reytinqinə əsasən, 180 ölkə arasında 34-cü yerə yüksəlib. Lakin ekspertlərin dəqeyd etdiyi kimi, sistemli dəstək və davamlı maliyyələşdirmə modelləri olmadan bu irəliləyiş qısamüddətli ola bilər.
Surxay Əliyev
