Azərbaycan iqtisadiyyatının şaxələndirilməsi və dayanıqlı qeyri-neft inkişafı istiqamətində atılan addımlar fonunda pərakəndə ticarət sektoru, xüsusilə də supermarketlər şəbəkəsi, kiçik və orta biznesin (KOB) stimullaşdırılmasında, yeni iş yerlərinin yaradılmasında, ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunmasında və logistika zəncirlərinin müasirləşdirilməsində mühüm rol oynayır.
Pərakəndə ticarətin iqtisadiyyatda rolu
Kiçik və Orta Biznesin İnkişafı Agentliyinin (KOBİA) məlumatlarına əsasən, ölkədə qeydiyyata alınmış biznes subyektlərinin 99 %-dən çoxu KOB kateqoriyasına daxildir və onların əhəmiyyətli hissəsi pərakəndə ticarət sahəsində fəaliyyət göstərir. Bu sektor Azərbaycanın ÜDM-nin təxminən 10–11 %-ni formalaşdırır və xüsusilə ailə və fərdi sahibkarlıq çərçivəsində yüz minlərlə insanı işlə təmin edir. Təkcə ölkədə fəaliyyət göstərən ticarət şəbəkələrində 50 mindən çox insan çalışır.
Pərakəndə ticarət sektoru yalnız istehlak zəncirinin bir halqası deyil, həm də sahibkarlığa giriş üçün mühüm başlanğıc nöqtəsidir. Yerli bazarlar, kiçik mağazalar, butiklər, ticarət köşkləri və onlayn mağazalar biznesə başlamaq və miqyasını artırmaq üçün əlçatan mühit yaradır. Giriş həddinin aşağı olması, xüsusən regionlarda ticarəti yeni başlayan sahibkarlar üçün cəlbedici edir.
Bununla belə, sektorda ixtisaslı kadr çatışmazlığı ciddi problem olaraq qalır. Bu problemin həlli ticarət şəbəkələri nəzdində tədris-hazırlıq mərkəzlərinin yaradılmasını, eyni zamanda xidmət, logistika, rəqəmsal ticarət və idarəetmə sahələrində müasir kadr hazırlığı standartlarının tətbiqini tələb edir.
Logistika və ticarət infrastrukturunun müasirləşdirilməsi, rəqəmsal ödəniş sistemlərinin və elektron ticarətin inkişafı bu sahənin dayanıqlı artımı üçün güclü baza yaradır. Lakin pərakəndə ticarətin tam potensialının reallaşması üçün sistemli dövlət dəstəyi vacibdir - vergi və maliyyə stimulları, rəqəmsal infrastrukturun inkişafı və KOS-un dayanıqlı inkişafını hədəfləyən təhsil proqramlarına investisiyalar bu dəstəyə daxildir.
Qeyri-neft sektorunun inkişafı üzrə müəyyən edilmiş prioritetlər fonunda pərakəndə ticarət xüsusilə regionlarda iqtisadi fəallığın əsas hərəkətverici qüvvələrindən birinə çevrilir. 2023-cü ildə qeyri-neft ÜDM-də 3,7 % artım qeydə alınıb, 2026-cı ildə isə bu göstəricinin 1,3 dəfə yüksələcəyi proqnozlaşdırılır. Bu artım son illərdə KOS sektorundakı dinamikaya əsaslanaraq real görünür. Belə ki, 2018–2023-cü illərdə KOB subyektlərinin sayı 64 % artaraq 401 minə çatıb. Bu seqmentdə yaradılan əlavə dəyərin həcmi 9,8 milyard manatdan 20,1 milyard manata yüksəlib, KOB-ların qeyri-neft ÜDM-dəki payı isə 23,5 %-dən 27,2 %-ə qədər artıb.
Eyni zamanda, KOB subyektlərində çalışan muzdlu işçilərin sayı beş il ərzində 38 % artaraq 390 min nəfərə çatıb. Həmin dövrdə KOB-ların dövriyyəsi 51 % artaraq 43,8 milyard manat təşkil edib ki, bu da ölkə üzrə ümumi qeyri-neft dövriyyəsinin 37,3 %-nə bərabərdir. Bütün bu göstəricilər pərakəndə ticarətin sistemqurucu rol oynadığı, kiçik və orta biznesin ölkənin dayanıqlı iqtisadi inkişafına artan töhfəsini əyani şəkildə göstərir.
Müasir vəziyyət və əsas tendensiyalar
Bu gün Azərbaycanda supermarketlər təkcə satış kanalı deyil, həm də KOB-lar üçün tamhüquqlu inkişaf platformasına çevrilib. Yerli istehsalçılar - fermer təsərrüfatlarından tutmuş qida emalı müəssisələrinə qədər - iri ticarət şəbəkələri ilə əməkdaşlıq sayəsində məhsullarını geniş auditoriyaya təqdim etmək imkanı əldə edirlər. Bu isə məhsul keyfiyyətinin artmasına, standartlaşdırmaya və yerli məhsulların çeşidinin genişlənməsinə töhfə verir.
Almaniya və Fransa kimi Aİ ölkələrində supermarketlər satışa çıxarılan məhsulların müəyyən hissəsi yerli istehsal malları təşkil etməsi öhdəlik kimi qəbul edirlər (local sourcing proqramları). Bu cür təşəbbüslər regional iqtisadiyyatların inkişafına xidmət edir.
Son 20 ildə pərakəndə ticarət Azərbaycanda ən sürətlə inkişaf edən sahələrdən birinə çevrilib: bu dövr ərzində onun həcmi 59 dəfədən çox, son 10 ildə isə 2,4 dəfə artıb. Bazarın cəlbediciliyini qiymətləndirən xarici şirkətlər ölkədə pərakəndə ticarətin inkişafına fəal şəkildə investisiya yatırırlar. Hazırda pərakəndə ticarət qeyri-neft iqtisadiyyatında tikinti sahəsindən sonra ən böyük sektor hesab olunur və əhalinin real yaşayış səviyyəsini əks etdirir.
Ticarət infrastrukturunun sürətli inkişafı yeni pərakəndə şəbəkələrin yaranması üçün əlverişli zəmin yaradır. Son illərin əsas tendensiyalarından biri - köhnə tipli köşklərin, kiçik dükanların və ləğv olunmaqda olan ticarət obyektlərinin müasir super- və hipermarketlərlə əvəz olunmasıdır.
Əvvəllər zəruri məhsulları almaq üçün bir neçə müxtəlif satış məntəqəsinə getmək lazım gəlirdisə, indi müasir supermarketlər yüksək keyfiyyətli və rəqabətqabiliyyətli qiymətlərlə geniş məhsul çeşidini bir məkanda təqdim edir. Ticarət mərkəzləri düşünülmüş dizayna malik olmaqla, həm də əyləncə və istirahət məkanına çevrilir.
Ticarət şəbəkələri öz mağaza konsepsiyalarını qlobal tendensiyalara uyğun şəkildə yenidən nəzərdən keçirirlər: satış sahələri genişləndirilir, kassaların sayı artırılır, xüsusi avadanlıqlar alınır, anbar sahələri yenilənir. Xidmət mədəniyyətinin və müştəriyə xidmətin operativliyinin artırılmasına xüsusi diqqət yetirilir. Əsas məqsəd - alıcılara mümkün qədər geniş məhsul çeşidi və rahat alış formatı təklif etməkdir.
Marketinq tədqiqatları göstərir ki, müştərilər alış-verişlə yanaşı əlavə xidmətlər də gözləyirlər. Bu səbəbdən, müasir supermarketlər çoxfunksiyalı məkanlara çevrilir - burada mağazalarla yanaşı kafelər və restoranlar, uşaqlar üçün oyun zonaları, bankomatlar, ödəniş terminalları, apteklər və digər xidmət sahələri fəaliyyət göstərir.
Fransa və Almaniya kimi ölkələrdə supermarket və hipermarketlər ümumi ticarət dövriyyəsinin 80–90 %-ni təmin edir. Azərbaycanda bu göstərici hələlik daha aşağı olsa da, artım meyli müşahidə olunur. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2024-cü ildə istehlak məhsullarının 27,1 %-i ticarət müəssisələri, 51,1 %-i fərdi sahibkarlar, 21,8 %-i isə bazarlar vasitəsilə satılıb.
2024-cü ildə pərakəndə ticarət şəbəkələri vasitəsilə satılmış məhsulların ümumi həcmi 62,2 milyard manat təşkil edib ki, bu da 2023-cü illə müqayisədə 3,9 % çoxdur. Məlumdur ki, istehlak xərclərinin artması əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəlməsi, alıcılıq qabiliyyətinin artması və urbanizasiya ilə bağlıdır. Belə ki, 2024-cü ildə adambaşına düşən aylıq pərakəndə ticarət dövriyyəsi 508 manat təşkil edib, bu isə 2023-cü ildəki 484,2 manata nisbətən artım deməkdir.
Logistika və təchizat zəncirləri
Azərbaycanda pərakəndə sektor üçün əsas çağırışlardan biri ərzaq məhsullarının daşınması və saxlanması ilə bağlıdır. Supermarket şəbəkələri bu istiqamətdə aktiv şəkildə investisiya yatıraraq logistik mərkəzlər, soyuducu anbarlar yaradır və təchizatın izlənməsi üçün rəqəmsal sistemlər tətbiq edirlər. Bu tədbirlər itkilərin minimuma endirilməsinə, proseslərin səmərəliliyinin artırılmasına və təchizat zəncirinin uzunluğunun azaldılmasına imkan verir.
Supermarket şəbəkələri yerli təchizatçıları getdikcə daha fəal cəlb etsələr də, istehsalçılar tez-tez məhsulların sertifikatlaşdırılması, qablaşdırma və logistika standartlarına uyğunluq sahəsində çətinliklərlə üzləşirlər. Xüsusilə kənd təsərrüfatı istehsalçıları üçün bu sahədə əlavə dəstəyə ehtiyac var. Azərbaycanda logistika infrastrukturunun inkişafı nisbətən yeni mərhələyə qədəm qoyub - bölgələrdə paylayıcı mərkəzlər tikilir, ilk rəqəmsal həllər tətbiq olunur. Buna baxmayaraq, təchizat zənciri hələ də tam optimallaşmış sayılmır - məhsulların əhəmiyyətli hissəsi birbaşa istehsalçılardan mağazalara çatdırılır ki, bu da logistik xərcləri artırır.
Müqayisə üçün qeyd edək ki, “Walmart” və “Carrefour” kimi iri beynəlxalq ticarət şəbəkələri “ağıllı logistika” və Big Data texnologiyalarından istifadə edərək tələbi əvvəlcədən proqnozlaşdırır və təchizatı optimallaşdırırlar. Bu yanaşma həm məhsul itkilərini, həm də xərcləri azaltmağa imkan verir.
Niderland və Yaponiya kimi bəzi ölkələrdə daha qabaqcıl üsullara üstünlük verilir: QR-kodlar və blokçeyn texnologiyası vasitəsilə məhsulun konkret fermer təsərrüfatına qədər tam izlənməsi təmin edilir. Bu isə istehlakçıların inamını əhəmiyyətli dərəcədə artırır.
ESG və Dayanıqlı İnkişaf
Azərbaycanda pərakəndə ticarət şəbəkələri mərhələli şəkildə dayanıqlı inkişaf elementlərini tətbiq etməyə başlayır - tullantıların çeşidlənməsi, plastik paketlərdən istifadənin azaldılması və yerli fermerlərlə əməkdaşlıq kimi təşəbbüslər artıq mövcuddur. Lakin bu təşəbbüslər hələlik əsasən eksperimental xarakter daşıyır və daha sistemli dəstək və genişmiqyaslı tətbiqini tələb edir.
Türkiyədə isə “Migros” və “CarrefourSA” kimi iri ticarət şəbəkələri könüllü şəkildə ESG (ekoloji, sosial və korporativ idarəetmə) öhdəlikləri götürərək mağazalarının damlarında günəş panelləri quraşdırıblar, bioloji parçalana bilən qablaşdırmalara keçid ediblər və dayanıqlı inkişaf məqsədlərinə nail olmaq üçün konkret KPI-lər hazırlayıblar. Bu cür tədbirlər yalnız ekoloji və sosial məsuliyyətin artmasına deyil, həm də ixtisaslaşmış ESG fondlarından investisiyaların cəlb edilməsinə imkan yaradır.
Azərbaycanla iqtisadiyyatın və kənd təsərrüfatı istehsalının strukturunun oxşarlığına baxmayaraq, Türkiyə KOB-ların dəstəklənməsi və davamlı iqtisadi artım aləti kimi pərakəndə satış şəbəkəsinin inkişafında daha erkən və sistemli addımlar atıb. Bu təcrübəni nəzərə alaraq, Azərbaycan üçün perspektivli inkişaf istiqamətləri kimi ticarət şəbəkələri ilə çalışan KOB-ların dəstəklənməsi üçün subsidiyalı proqramların yaradılması, dövlət-özəl tərəfdaşlığı əsasında logistik habların inkişafı, məhsulların mənşəyinin izlənməsi üçün rəqəmsal sistemlərin tətbiqi, qadınlar və gənclər üçün pərakəndə sektorda məşğulluğu stimullaşdıran proqramlar, pərakəndə ticarətdə ESG standartlarının tətbiqi və təşviqinə yönəlmiş tədbirlər çıxış edə bilər.
Bu təşəbbüslərin kompleks şəkildə həyata keçirilməsi Azərbaycandakı supermarketlərin adi ticarət məntəqələrindən dayanıqlı iqtisadi inkişaf platformalarına çevrilməsinə şərait yaradacaq - bu, artıq Türkiyədə baş verib və uğurla həyata keçirilir.
Beynəlxalq təcrübə: Türkiyə nümunəsi
Türkiyənin təcrübəsi diqqətəlayiqdir - bu ölkədə pərakəndə sektor iqtisadi artımın və yerli brendlərin ixracının güclü hərəkətverici qüvvəsinə çevrilib. BIM, A101 və “Şok” kimi iri ticarət şəbəkələri KOB subyektləri ilə sıx əməkdaşlıq edirlər. Məsələn, BIM istehsalçılarla uzunmüddətli müqavilələr bağlayır, məhsul qablaşdırması və keyfiyyət standartları üzrə tövsiyələr təqdim edir. Ölkədə ticarət şəbəkələri ilə işləmək istəyən istehsalçıların dəstəklənməsinə yönəlmiş “KOBİGEL” dövlət proqramı sayəsində yerli brendlər əvvəlcə daxili bazarda inkişaf edir, daha sonra isə ixrac imkanları əldə edirlər.
2000-ci illərin əvvəllərindən etibarən Türkiyədə mərkəzləşdirilmiş logistik sistemlər geniş şəkildə tətbiq olunur. BIM və “Şok” şirkətləri yüksək avtomatlaşdırılmış paylayıcı mərkəzlərdən istifadə edərək təchizat zəncirindəki vasitəçi mərhələlərin sayını 5-6-dan 2-3-ə endirməyə nail olublar. Bu isə məhsulun mağaza rəflərindəki qiymətinin azalmasına və tədarük zəncirinin inflyasiya və ya təchizatdakı fasilələr kimi xarici təsirlərə qarşı daha davamlı olmasına şərait yaradır.
Türkiyə Kənd Təsərrüfatı və Meşə Təsərrüfatı Nazirliyi ölkədə bütün ərzaq kateqoriyalarının rəqəmsal şəkildə izlənməsini tələb edir. “Gıda Takip Sistemi” adlanan bu sistem məhsulların mənşəyini ştrixkod vasitəsilə izləməyə imkan verir. Həmçinin pərakəndə şəbəkələr tədarükün bütün mərhələlərində məhsulun keyfiyyətinə dair audit aparmağa məcburdurlar.
Strateji istiqamətlər və nəticələr
Azərbaycanda pərakəndə ticarət artıq ənənəvi istehlak seqmentindən kənara çıxaraq ölkənin iqtisadi arxitekturasının mühüm tərkib hissəsinə çevrilir. İqtisadiyyatın şaxələndirilməsi və dayanıqlı inkişafa nail olunması şəraitində bu sektor təkcə yüksək əlavə dəyər yaradan sahə kimi deyil, eyni zamanda KOB-ların inkişafı, məşğulluq və texnoloji həllər üçün platforma kimi getdikcə daha strateji rol qazanır.
Azərbaycanda pərakəndə ticarət şəbəkəsinin tam potensialını üzə çıxarmaq üçün dövlət, biznes və cəmiyyətin sinerji əsasında fəaliyyət göstərəcəyi sistemli bir ekosistemin formalaşdırılması vacibdir. Söhbət sadəcə çeşidin genişləndirilməsi və logistikanın təkmilləşdirilməsindən deyil, pərakəndə satıcıların dəyişikliklərin sifarişçisinə çevrildiyi dayanıqlı bir modelin yaradılmasından gedir: yerli istehsalçıları dəstəkləyir, ESG standartlarını tətbiq edir, rəqəmsal həllərə tələbat formalaşdırır və sahibkarlar üçün yeni üfüqlər açır.
Qlobal çağırışlar və regional rəqabət fonunda, Türkiyə və Niderland kimi ölkələrin uğurlu təcrübəsinə əsaslanmaq olduqca önəmlidir - bu ölkələrdə pərakəndə sektor sənaye və sosial inkişafın tamhüquqlu alətinə çevrilmişdir. Azərbaycan isə bu yolu təkrar etmək üçün bütün zəruri şərtlərə malikdir: aktiv və sürətlə inkişaf edən KOB sektoru, genişlənən istehlak bazarı və ekoloji baxımdan təmiz, innovativ ticarət formatlarına keçmək istəyi.
Əgər pərakəndə ticarətin inkişafına yanaşma lokal təşəbbüslərlə məhdudlaşmayıb, sistemli xarakter daşıyarsa - logistikaya, rəqəmsallaşmaya, qadın və gənclərin məşğulluğuna yönəlmiş investisiyalarla müşayiət olunarsa - ölkədəki supermarketlər sadəcə alış-veriş məkanı deyil, iqtisadi artımın infrastrukturuna çevriləcək. Bu isə XXI əsrin yeni reallıqlarına cavab verən dayanıqlı, çevik və inklüziv iqtisadiyyatın qurulmasının açarıdır.
Bu məqalə “Veysəloğlu” Şirkətlər Qrupunun, Azərbaycan Mətbuat Şurasının və Ticarət Şəbəkələrinin İnkişafı İctimai Birliyinin “Orta və kiçik biznesin inkişafında pərakəndə sektorun rolu” mövzusunda keçirilən birgə müsabiqəyə təqdim olunur
