Aprelin 23-də günorta saatlarında baş verən zəlzələ Türkiyənin zəlzələ ölkəsi olduğunu bir daha gündəm önünə gətirdi. Silivri sahillərində baş verən 6,2 bal gücündə zəlzələ insan itkisinə səbəb olmasa da, ictimaiyyət arasında böyük narahatlıq dalğası yaradıb.
Hafta.az-ın yazdığına görə bəzi ekspertlər riskin keçdiyini desələr də, digərləri son zəlzələnin böyük zəlzələni daha da yaxınlaşdırdığını deyir.
Zəlzələlərin nə vaxt baş verəcəyini dəqiq proqnozlaşdırmaq mümkün deyil. Bununla belə, elm adamları həm tarixi qanunauyğunluqları, həm də qırılma xətləri üzrə geoloji və seysmoloji tədqiqatları araşdıraraq müəyyən nəticələr çıxarırlar. Məsələn, İstanbulda 7 baldan yuxarı olan sonuncu böyük zəlzələnin 1766-cı ildə baş verdiyini və bu böyüklükdə zəlzələlərin statistik olaraq təxminən hər 250 ildən bir təkrarlandığını nəzərə alsaq, ciddi zəlzələ riski nəzərdə tutulur. Bundan əlavə, Mərmərə dənizindəki qırılma xətləri ilə bağlı araşdırmalar da bu gözləntiləri dəstəkləyir.
Amma bu müstəvidə türkiyə dünyada tək ölkə deyil, zəlzələ reallığı ilə yaşayan və ya böyük fəlakətlər gözləyən müxtəlif yerlər var. Bəs bunlar hansılardır? Araşdırmanı təqdim edirik:
San Fransisko
ABŞ-ın San-Fransisko körfəzi bölgəsində Sakit Okean və Şimali Amerika plitələrinin qovuşduğu San Andreas da daxil olmaqla 6 əsas qırılma xətti var. Yüksək riskli bölgə 1906-cı ildə tarixin ən böyük zəlzələsini yaşadı. 7,9 bal gücündə olduğu təxmin edilən zəlzələ 18 aprel saat 05:00 radələrində baş verdi. "10 min aslanın gurultusu"na bənzər bir səsin eşidildiyi, ölənlərin sayının isə 3 minə çatdığı bildirilir.
ABŞ Geoloji Xidmətinin məlumatına görə, 2043-cü ilə qədər San Fransiskoda 6,7 bal gücündə zəlzələ riski 72 faiz, 7 bal gücündə zəlzələ ehtimalı isə 51 faiz təşkil edir. Elə buna görə də San Fransisko 2012-ci ildə Zəlzələ Təhlükəsizliyi Tətbiqi Proqramını başladıb. Bölgənin zəlzələlərə nə dərəcədə davamlı olduğunu qiymətləndirən 10 illik araşdırmanın nəticələri əsasında yaradılan bu proqram onillikləri əhatə edən addımları əhatə edir.
Birinci mərhələdə əhali strukturların vəziyyəti barədə məlumatlandırılır və evlərini möhkəmləndirməyə təşviq edilir. Bundan əlavə, bələdiyyə orqanları uçmaq təhlükəsi olan beton binaları müəyyən etməyə və onları zəlzələlərə hazırlamağa çalışır. Köhnə, yumşaq mərtəbəli taxta binaların yenidən qurulması 2013-cü ildə başlanmış bir proqrama əsasən məcburi edilib.
San-Fransisko 1989-cu ildə Loma Prieta zəlzələsindən sonra sağlamlıq mərkəzləri, təcili yardım otaqları və hava limanları kimi ictimai infrastrukturu gücləndirmək üçün 20 milyard dollardan çox sərmayə qoyub. İctimai binalarla yanaşı, bələdiyyə həmçinin ən azı 2 min hörgü konstruksiyasını və 4 min taxta binanı gücləndirib. Buna əlavə olaraq, şəhərin bağlı olduğu Kaliforniya əyalətində zəlzələləri erkən xəbərdar edən bir telefon proqramı var. Bu yolla böyük təkan başlamazdan bir neçə saniyə əvvəl vətəndaşların vaxtını almağa cəhd edilir.
ABŞ Geoloji Xidmətinin ShakeAlert sistemi bir çox ştatlarda mövcuddur. Məktəblərdən xəstəxanalara qədər müxtəlif yerlərdə istifadə edilən bu sistem həm də erkən xəbərdarlıq rolunu oynayır. Qatar şirkəti Metrolink, ShakeAlert proqramı ilə qatarları saniyələr ərzində avtomatik olaraq yavaşlata və ya dayandıra bilər. Beləliklə, insanların təhlükəsizliyini və sistem infrastrukturunu təhdid edən zəlzələ ehtimalı azalır.
Lissabon
1755-ci il noyabrın 1-də Lissabonda 8,5-9,0 bal gücündə olduğu təxmin edilən zəlzələ Avropa tarixində ən dağıdıcı zəlzələ olub. Təbii fəlakət nəticəsində Portuqaliyanın paytaxtında 60 minə yaxın insanın həyatını itirdiyi təxmin edilir.
Hazırda orta risk altında olan şəhərin bu ilin fevralında baş verən 4,8 bal gücündə zəlzələsi camaatı narahat edirdi. Lakin səlahiyyətlilər Lissabonun zəlzələyə hazır olduğuna əmindirlər.
1755-ci il zəlzələsindən sonra Portuqaliya seysmik fəaliyyətə davamlı binalar tikmək üçün əvvəlcə ağacdan, daha sonra isə polad armaturdan istifadə edərək pombalin qəfəs modelini inkişaf etdirdi.
Avropa ölkəsində də binaların tikintisi ilə bağlı hərtərəfli hüquqi tənzimləmələr var. Zəlzələ riski az olan ərazidə tikinti layihəsini hazırlayan və təsdiq edən mühəndisin üzərinə ciddi məsuliyyət düşür.
Fevral zəlzələsindən sonra Lissabon meri Karlos Moedas 700 mühəndisə zəlzələyə davamlılıq təlimi keçdiyini bildirib. Moedas əlavə edib ki, onlar şəhərdəki "bütün binaları" araşdırıblar.
Lissabon da təbii fəlakətdən dərhal sonra baş verə biləcək hadisələrə hazır görünür. Məsələn, fövqəladə hallarda vətəndaşlara SMS göndərən sistem var. Bundan əlavə Moedas bildirir ki, şəhərdə fəlakət zamanı insanların gedə biləcəyi 86 məntəqə yaradılıb.
Şəhər son illərdə sunami xəbərdarlığı sistemi də tətbiq edib. İki qüllədən ibarət sistem sayəsində sunami zamanı anında xəbərdarlıq edilir və xalq hara getməli olduğu barədə məlumatlandırılır.
Lissabon ümumiyyətlə zəlzələyə hazır hesab edilsə də, Moedas fevralda 6 və ya 9 bal gücündə zəlzələnin "böyük təsirlər göstərəcəyini" əlavə edib: “Müdaxilə üçün bütün lazımi hazırlıqlar var, amma təbii ki, biz zəlzələlərin baş verə biləcəyini bildiyimiz bir şəhərdə yaşayırıq”.
Tokio
Sakit Okeanın Atəş Halqasında yerləşən Yaponiya tez-tez güclü zəlzələlərə məruz qalır. Yaxın 30 il ərzində paytaxt Tokioda güclü zəlzələ ehtimalının 70 faiz olduğu təxmin edilir.
1923-cü ildə 7,9 bal gücündə zəlzələ nəticəsində dörd dəqiqə sarsılan şəhərdə ən az 105 min insan həyatını itirmişdi.
Tokio illərdir oxşar hadisədə itkiləri mümkün qədər aşağı səviyyədə saxlamaq üçün müxtəlif addımlar atır. Məsələn, 1923-cü ildə ölümlərin əksəriyyəti yanğınlar nəticəsində baş verdiyi üçün şəhərdəki binalar odadavamlı hala gətirildi. Köhnə tikililərin sökülərək yerində yeni fəlakətə davamlı binaların tikilməsi üçün subsidiyalar və vergi güzəştləri verilir. Bundan əlavə, Tokioda bələdiyyələr strukturları gücləndirmək üçün ev sahiblərinə subsidiyalar təklif edirlər. Məktəb və xəstəxana kimi binaların zəlzələyə davamlı olması üçün də maliyyə dəstəyi verilir.
Şəhərdə digər görkəmli tətbiq təcili marşrutlardır. Təbii fəlakət zamanı bu yollardan yalnız fövqəladə hallar briqadaları istifadə edə bilər. Tokio hökuməti bu yolların açıq və əlçatan qalmasını təmin etmək üçün burada strukturları gücləndirməyə çalışır. Qəza yollarında olan binaların sahibləri konstruksiyalarının zəlzələyə nə dərəcədə davamlı olduğunu bildirməli və möhkəmləndirmə işləri aparmalıdırlar.
Şəhərdə insanların daha rahat təxliyəsi üçün küçələrin genişləndirilməsi istiqamətində də səylər göstərilir.
Digər şəhərlərdə olduğu kimi Yaponiya paytaxtında da zəlzələlərlə bağlı maarifləndirmə işlərinə önəm verilir. Təlimdən əlavə, Tokio hökuməti müxtəlif təbii fəlakətlərdə necə davranmağı izah edən bir bələdçi də nəşr edib. Bu bələdçi fəlakətin ilk günlərində gözlənilənlərin izahatlarından tutmuş karton qutulardan və qəzetlərdən müvəqqəti tualetlərin necə düzəldilməsinə dair məsləhətlərə qədər hər şeyi əhatə edir.
Tokioda bir neçə “fəlakətin qarşısının alınması parkı” da var. Normal vaxtlarda ictimai yer kimi istifadə edilən bu ərazilər fəlakət zamanı təxliyyə məntəqələrinə çevrilir.
Lakin bəzi ekspertlər hesab edir ki, bütün bu ehtiyat tədbirlərinə baxmayaraq, Tokio zəlzələyə kifayət qədər hazır deyil. Seysmoloq Masayuki Takemura deyir ki, Tokio dayanıqlı şəhər qurmaqdansa iqtisadi inkişafa üstünlük verir. O, həmçinin bildirir ki, süni adalarda çoxlu göydələnlər və yaşayış evləri tikmək təbii fəlakət zamanı bu ərazilərə çatmağı çətinləşdirəcək.
Tehran
6 əsas və 60 kiçik qırılma xəttinin kəsişdiyi Tehran zəlzələ riski yüksək olan şəhərlər sırasındadır. 2018-ci ildə aparılan bir araşdırma, şəhərdə 2-12 il ərzində güclü zəlzələ ehtimalının 40-70 faiz ətrafında olduğunu irəli sürüb.
Bölgədə baş verən son güclü zəlzələ 1830-cu ildə 7 bal gücündə olub və ekspertlər Tehranın hər 150 ildən bir 7 bal gücündə zəlzələ yaşadığını deyirlər.
Bəzi ekspertlər 7 bal gücündə zəlzələnin 6 milyon insanın ölümünə səbəb ola biləcəyini düşünür.
Tehran Şəhər Şurasının üzvü Mehdi Çəmran fevralın 6-da baş verən zəlzələlərdən sonra verdiyi açıqlamada “Tehranda baş verəcək zəlzələ əsrin fəlakəti olacaq” deyib.
Şəhər belə bir fəlakətə hazırlaşmaq üçün planlar qurub, təlimlər keçsə də, səylər əsasən qeyri-adekvat sayılır.
Təxminən 10 milyonluq şəhər əhalisinin 2,5 milyonunun zəlzələyə davamlı binalarda yaşadığı təxmin edilir. Ekspertlər onu da qeyd edirlər ki, əksər binalar standartlara uyğun tikilmir.
Binaların uçması ilə yanaşı, təbii qazdan geniş istifadə olunduğu üçün zəlzələnin böyük yanğınlara səbəb olacağı ilə bağlı narahatlıqlar da var.
Bundan əlavə, dar küçələrin zəlzələ zamanı əhalinin əraziyə çatmasını çətinləşdirəcəyi gözlənilir.
2023-cü ildə Tehran Yanğınsöndürmə və Təhlükəsizlik Xidmətlərinin şəhərdə 33 min binaya baxış keçirdiyi bildirilir. 129 binanın “ən təhlükəli binalar” siyahısına salındığı və onlardan 10-da riskin azaldılması işlərinin aparılacağı bildirilib.
Digər tərəfdən, Tehran meri Əlirza Zəkani 2022-ci ilin noyabrında şəhərdəki təhlükəli binaların siyahısı ilə bağlı “Siyahı dərc olunarsa, Tehranda heç kim qalmayacaq” demişdi.
Mexiko şəhəri
Meksikanın paytaxtı Mexiko da şiddətli zəlzələlərə meyllidir. Bundan əlavə, şəhərin yumşaq zəmin üzərində salınması seysmik hadisələrin intensivliyini artırır.
Zəlzələləri proqnozlaşdırmaq mümkün olmasa da, 19 sentyabr Mexiko şəhərinin həyəcan təbili çaldığı bir tarixə çevrilib. 19 sentyabr 1985-ci ildə baş verən 8.0 bal gücündə zəlzələ nəticəsində ən azı 10 min nəfərin öldüyü təxmin edilir. Sonrakı illərdə bu gün anma mərasimləri və təlimlər keçirilməyə başlandı. 2017-ci ildə anım üçün həyəcan siqnalı çaldıqdan bir neçə saat sonra şəhərdə yenidən 7,1 bal gücündə zəlzələ üçün həyəcan siqnalları eşidildi. Eyni hadisə 2022-ci il sentyabrın 19-da baş verdi. İndi insanlar bu tarixdən qorxduqlarını deyirlər.
2017-ci ildə 187-si Mexikoda olmaqla 326 nəfər, 2022-ci ildə isə Miçoakanda baş verən 7,6 bal gücündə zəlzələdə iki nəfər həyatını itirib.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Fəlakət Riskinin Azaldılması Ofisinin (UNDRR) məlumatına görə, 2017-ci ildə ölənlərin sayının az olması zəlzələnin günorta saatlarında baş verməsi ilə izah edib.
Mexiko şəhəri 1990-cı illərdə istifadə olunmağa başlayan erkən xəbərdarlıq sistemi SASMEX və müntəzəm təlimlər kimi səylərlə zəlzələlərlə mübarizədə mühüm addımlar atır. Şəhərdə tikililərin zəlzələyə davamlılığı ilə bağlı hüquqi tənzimləmələr də tədricən təkmilləşdirilir.
Lakin “New York Times”ın xəbər verdiyi kimi, şəhərin rayonlaşdırma qaydaları kağız üzərində yaxşı olsa da, lazımi qaydada tətbiq edilmir. Bildirilir ki, binaya baxışların inşaatçılar tərəfindən ödənilən özəl mühəndislər tərəfindən aparılması maraqların toqquşması yaradır.
