Bakı. Trend:
Cənubi Asiya - onsuz da uzunmüddətli münaqişələrlə yadda qalanbir region - yenidən uçurumun kənarına yaxınlaşıb. 2025-ci ilinaprel ayının son günlərində region iki nüvə dövləti - Hindistan vəPakistan arasında yeni gərginlik mərhələsinin astanasına gəlibçıxıb. Səbəb: Cammu və Kəşmir ittifaq ərazisində yerləşənPahalgamda baş vermiş və 26 nəfərin həyatına son qoymuş turistlərəqarşı amansız hücum. Hücumun məsuliyyətini Pakistanda yerləşən vəbir çox ölkələrdə qadağan olunmuş daha məşhur terror təşkilatı“Ləşkər-i-Tayyibə”nin döyüş qanadı olan “Müqavimət Cəbhəsi” qrupuöz üzərinə götürüb.
Bu faciə uzun illərdir davam edən, Kəşmirdəki suverenlikproblemləri ilə yanaşı daha dərin qarşıdurmaları - su resurslarınınbölüşdürülməsi, müdafiə potensialında qeyri-bərabərlik, millikimlik böhranları və hər iki ölkədə siyasi varlıq uğrunda mübarizəilə qidalanan gərginlikləri üzə çıxardı. Hindistanın 1960-cı ilİndus razılaşmasının icrasını dayandırmaq qərarı isə bütünqarşıdurma tarixində ilk dəfə baş verməklə bəlkə də ənhəyəcanverici siqnal oldu: bu, sadəcə diplomatik addım deyil, həmdə Pakistanın iqtisadi və ərzaq təhlükəsizliyinin özülünə vurulanzərbədir.
Eyni zamanda, İslamabad sərt reaksiya verdi: Pakistan üzərindəkihava məkanı hindistanlı reyslər üçün bağlandı, diplomatikmünasibətlər minimuma endirildi, ticarət dövriyyəsi faktiki olaraqdayandırıldı. Kəşmirdə nəzarət xətti boyunca - 2021-ci ildəbağlanmış atəşkəsdən sonra yenidən - gündəlik atışmalar başverir.
Vəziyyətin mürəkkəbləşməsinin əsas səbəblərindən biri də hər ikiölkədə daxili siyasi təzyiqlərin artmasıdır. Hindistanda parlamentseçkiləri yaxınlaşır və Narendra Modinin rəhbərlik etdiyi hökumətöz legitimliyini anti-pakistan ritorikasına əsaslandırdığı üçünzəiflik göstərmək lüksünə malik deyil. Pakistanda isə əksinə, mülkihökumət ilə ordu elitası arasında kövrək balans yenidən pozulub vəənənəvi olaraq xarici düşmən obrazı daxili birliyi təmin etmək üçünvasitəyə çevrilib.
Hər iki tərəf “qəti addımlar” istisna olunmur deyə bəyan edir,ultimatum dili dominant mövqeyə keçib. Hindistanın müdafiə naziriRacnath Sinqh “təşkilatçılara zərbələr” vəd edib, Pakistanın Xariciİşlər Nazirliyi isə Hindistanın İndus çayı üzərində suyun qarşısınıalmağa yönəlmiş cəhdlərini “casus belli” - yəni müharibəyə səbəb -kimi qiymətləndirəcəyini bildirib. Bütün bu siqnallar qaranlıqssenarini formalaşdırır: lokal zərbələrdən tutmuş genişmiqyaslıqarşıdurmaya qədər. Üstəlik, artıq presedentlər də var - 2016-cıildə Uri əməliyyatı və 2019-cu ildə Balakot hava zərbələri zamanıtoqquşmalar az qala nəzarətdən çıxırdı.
Cənubi Asiya yenidən milli qürur və qarşılıqlı məhvetmə arasındatarazlıq axtarır. Bu dəfə - təkcə regionun sabitliyinə deyil, həmdə qlobal maraqlara təsir riski ilə. Çünki bu gün Kəşmirdən keçənxətt artıq sadəcə nəzarət xətti deyil - Vaşinqton, Pekin və FarsKörfəzi paytaxtları tərəfindən izlənilən geosiyasi tektonikdəyişiklik xəttidir.
Pahalgamdakı terror: quru otluğa atılmışkibrit
2025-ci il 22 aprel tarixində mənzərəli Pahalgam bölgəsində başvermiş hücum dərhal dönüş nöqtəsinə çevrildi. Kurort mövsümününqızğın vaxtında turist avtobusuna atəş açılması simvolik bircinayət idi: zərbə hərbi və ya polis obyektlərinə deyil, dincgündəlik həyata vurulmuşdu. Məqsəd: kütləvi rezonans yaratmaq,panika səpmək və hökuməti sərt cavab verməyə təhrik etmək idi. 26nəfər, o cümlədən qadınlar və uşaqlar həlak oldu. 40-dan çox insanyaralandı. Hindistan kəşfiyyatına görə, beş hücumçudan üçü Pakistanvətəndaşı idi.
Terror aktının məsuliyyətini “The Resistance Front” (MüqavimətCəbhəsi) qrupu öz üzərinə götürdü. Bu qrup Hindistanda bir sıragenişmiqyaslı hücumlarla, o cümlədən 2008-ci il Mumbay faciəsi iləəlaqəli olan və pis ad çıxarmış “Ləşkər-i-Tayyibə”nin strukturtərkib hissəsidir. İslamabad insidentlə əlaqəsini qətiyyətlə inkaredərək Hindistanı “faktların saxtalaşdırılmasında” ittiham etsə də,Yeni Delhi bu hücumu “qırmızı xəttin keçilməsi” adlandırdı.
Artıq ertəsi gün Hindistan: - İslamabaddakı diplomatlarını geriçağırdı;
– Yeni Delhidəki Pakistan səfirliyinin heyətinin yarısını ölkədənçıxardı;
– Pakistan vətəndaşlarına verilmiş vizaların qüvvəsini dayandırdı,təxminən 11 min sənədi ləğv etdi;
– “İndus üzrə Su Məsələləri üzrə Koordinasiya Şurası” da daxilolmaqla bütün ikitərəfli forumlardan nümayəndə heyətini geriçağırdı;
– və ən səs-küylü addım: 1960-cı ildə Dünya Bankının vasitəçiliyiilə imzalanmış İndus çayının su bölgüsü haqqında müqaviləninicrasını birtərəfli qaydada dayandırdı.
Bu qərar İslamabadda dərhal reaksiya doğurdu. 24 aprel tarixindəPakistan Baş naziri Şahbaz Şərifin sədrliyi ilə Milli TəhlükəsizlikKomitəsinin fövqəladə iclası keçirildi. Aşağıdakı addımlar atıldı:- Pakistan üzərindəki hava məkanının Hindistana məxsus bütün mülkivə hərbi reyslər üçün bağlanması (Avropa və ABŞ-a əsasmarşrut);
– bütün ikitərəfli ticarət əlaqələrinin dayandırılması;
– Hindistandakı yüksək komissarının geri çağırılması və hind hərbimüşavirlərinin persona non grata elan olunması;
– Hindistan vətəndaşları üçün vizaların ləğvi;
– və Hindistanın “beynəlxalq hüququ pozan” addımlarının davamıhalında “bütün ikitərəfli razılaşmaların” denonsasiya ediləcəyi iləhədələmə.
Diplomatik addımlarla yanaşı, daha az aqressiv olmayan birkampaniya - informasiya savaşı da başlandı.
Hindistanın NDTV, Republic TV və Times Now kimi əsas telekanalları"Artıq dözümsüzlük!", "Terrorun ünvanı - Pakistan", "İndi cavabver!" şüarları ilə kampaniya başlatdılar. Bu çağırışlar dərhalsosial şəbəkələrdə rezonans doğurdu: #PunishPakistan, #Uri2.0,#ModiStrikesBack heşteqləri bir neçə saat ərzində milyonlarla baxıştopladı.
Pakistan tərəfindən isə informasiya naziri Attaullah Tariq efirəçıxaraq Hindistanı “informasiya terrorizmi”ndə və Pakistana qarşıbeynəlxalq ictimaiyyətdə nüfuzu sarsıtmaq cəhdində ittiham etdi.Dawn, The Nation və Express Tribune qəzetləri “saxtalaşdırılmışittihamlar” və “Mumbai-2 ssenarisi” barədə ifşaedici məqalələr dərcetdilər. Məqsəd: aqressiya üçün zəmin hazırlamaq.
Sosial şəbəkələrdə - xüsusilə Twitter (X), Facebook və YouTubeplatformalarında - Hindistan və Pakistan tərəfdarları arasındaqızğın informasiya müharibəsi başladı. Yüzlərlə saxta videoyayıldı, guya hücum anlarını və ya silahlıların ələ keçirilmişdanışıqlarını əks etdirən kadrlar ortaya çıxdı. Hər iki ölkəninhakimiyyət orqanları bir sıra platformalara çıxışı məhdudlaşdırdıvə qarşı tərəfi kibertəxribatda, həmçinin informasiya suverenliyinipozmaqda ittiham etdi.
Hindistanın Ceypurdan Mumbaya qədər bir çox şəhərlərində onminlərlə insan küçələrə çıxdı. Etirazlar tezliklə "Kəşmirin qisasıalınsın" tələbilə mitinqlərə çevrildi. Pakistan tərəfdə isə“Suverenlik yürüşləri” təşkil olundu - burada orduya dəstək və“Hindistan neokolonializminə” qarşı şüarlar səsləndirildi.
ORF (Observer Research Foundation) analitik mərkəzininqiymətləndirməsinə əsasən, 25 aprelə olan məlumata görəhindistanlıların 72%-dən çoxu Kəşmirdə və Pakistan ərazisindəehtimal olunan silahlı düşərgələrə qarşı “dəqiq hərbi zərbələr”ideyasını dəstəkləyir.
Bu arada Hindistan hökuməti ordu ilə koordinasiyanı gücləndirib:Hindustan Times-ın məlumatına görə, Kəşmirə əlavə xüsusi təyinatlıqüvvələr, o cümlədən “Qarud” dəstələri göndərilib, nəzarət xəttiboyunca kəşfiyyat məqsədilə PUA-ların fəaliyyətigenişləndirilib.
Sərt su strategiyası: İnd çayı təzyiq alətinəçevrilir
2025-ci il 24 aprel tarixində Hindistanın İndus sularına dairmüqavilənin (Indus Waters Treaty, IWT) icrasını dayandırmaq qərarısiyasi-ekoloji baxımdan gecikmiş bir bomba effekti yaratdı. Bu, 60ildən artıq müddət ərzində ilk haldır ki, tərəflərdən biri faktikiolaraq öhdəliklərini dayandırır - baxmayaraq ki, bu müqaviləbirtərəfli imtina və ya dayandırma mexanizmini nəzərdə tutmur.1960-cı ildə Dünya Bankının vasitəçiliyi ilə imzalanmış sənəd İndçayının altı qolunun iki ölkə arasında bölgüsünü tənzimləyir vəregionda su balansının sabitliyinə zəmanət verir.
Müqaviləyə əsasən: ▪️ Hindistana üç şərq çayı - Ravi, Bias vəSatleç;
▪️ Pakistana isə üç qərb çayı - İnd, Cilam və Çənab ayrılır.
Lakin bu altı çayın hamısı Hindistanın nəzarətində olan Himalaydağlarında başlayır. Bu isə Yeni Delhini faktiki olaraq “kranlarınsahibi”, İslamabadı isə həyati dərəcədə asılı “axar boyuistifadəçi” vəziyyətinə salır.
Rəqəmlər ki, həyat onlardan asılıdır: ▪️ Pakistanın becəriləntorpaqlarının 80%-i bu çayların suyu ilə suvarılır;
▪️ Ölkədəki bütün şirin su ehtiyatlarının 90%-i İnd çayı hövzəsinəaiddir;
▪️ Elektrik enerjisinin 60%-i həmin çaylar üzərindəki hidromənbələrdən gəlir;
▪️ 125 milyondan çox pakistanlı (ölkə əhalisinin 52%-dən çoxu) İndçayının sabit su təchizatından asılıdır;
▪️ World Resources Institute-un proqnozuna əsasən, 2030-cu iləqədər Pakistan dünyada su qıtlığından ən çox əziyyət çəkəcək 5ölkədən biri ola bilər.
Bu mənzərədə Pakistanın xarici işlər naziri Cəlil Abbas Cilanitərəfindən səsləndirilmiş “su rejiminin dəyişdirilməsi müharibəaktı kimi qiymətləndiriləcək” fikri sadəcə ritorika deyil - millimövcudluğa dair xəbərdarlıq kimi görünür.
Reallıqda isə tam blokada texniki olaraq mümkün deyil: bumiqdarda suyu toplamaq və yönləndirmək üçün fiziki infrastrukturyoxdur. Lakin Hindistan:
▪️ bəndlərdən su buraxılışlarına dair hidrologiya məlumatlarınıpaylaşmaya bilər (xüsusilə daşqın və quraqlıq şəraitindəəhəmiyyətlidir);
▪️ öz suvarma və enerji layihələrində - o cümlədən Baqlihar,Kişenqanga və planlaşdırılan mikro-SES-lərdə - su istifadəsiniartıra bilər;
▪️ su buraxılışının mövsümi dövrlərini dəyişə bilər ki, bu daPakistanın əkinçilik kampaniyalarına (xüsusilə buğda, düyü vəşəkərqamış) son dərəcə zərər verə bilər.
Pakistanın keçmiş Su Resursları Komissiyasının rəhbəri MehmudƏzhər artıq vəziyyəti “blokada ilə müqayisə edilə biləcək milliböhran” adlandırıb.
1960-cı il müqaviləsi birtərəfli dayandırmanı nəzərdə tutmur.BMT-nin Transsərhəd Su Axınlarından İstifadə Konvensiyasına (1997)əsasən beynəlxalq su hüququ ədalətli və məqsədəuyğun istifadəyə vəəhəmiyyətli zərərin vurulmaması prinsipinə üstünlük verir.Hindistan bu Konvensiyanı ratifikasiya etməyib, lakin İndus üzrəmüqavilə kvazi-beynəlxalq adət hüququnun bir hissəsi hesabolunur.
Kolumbiya Universitetinin professoru Romit Senquptanın fikrincə,Hindistan özünü beynəlxalq razılaşmaların məsuliyyətli iştirakçısıkimi təqdim edən imicini riskə atır: “Əgər Yeni Delhi su ilətəhdidə əl atmağa hazırdırsa, bu, digər dövlətlərə də - istər Nil,istər Dəclə, istərsə Amudərya olsun - mövcud normaları pozmağınmümkünlüyü barədə siqnal olacaq.”
Bütün bu hallarda su təzyiq vasitəsinə çevrilib - lakin heçbirində iki nüvə dövləti söz mövzusu olmayıb.
Asiya İnkişaf Bankının məlumatına görə, Pakistanın suinfrastrukturu təcili modernizasiya tələb edir: köhnəlmiş kanallarvə oğurluq səbəbindən su itkisi 35–40%-ə çatır. Hindistantərəfindən qeyri-sabit su təchizatı rejiminin tətbiqi:
▪️ Pakistanın (dünyada 4-cü ixracatçı) düyü ixracını;
▪️ ölkənin TOP-10-da olduğu şəkər istehsalını;
▪️ Pəncab və Sind əyalətlərindəki kənd yerlərində 70 milyondan çoxinsanın ərzaq təchizatını ciddi şəkildə poza bilər.
Uri dərsləri (2016): “dəqiq qisas” yeni normakimi
2016-cı il sentyabrın 18-də nəzarət xəttinə yaxın ərazidəyerləşən Uri şəhərində Hindistan ordusunun bazasına silahlılarhücum etdi. Nəticədə 19 hərbi qulluqçu həlak oldu. Yeni Delhinincavabı gecikmədi: sentyabrın 28-dən 29-na keçən gecə Hindistantarixində ilk dəfə olaraq “cərrahi zərbə” (“surgical strike”)adlanan əməliyyat həyata keçirdi - xüsusi təyinatlı qüvvələrPakistan ərazisinə keçərək silahlıların düşərgələrini məhv etdilər.Hindistan Müdafiə Nazirliyinin rəsmi versiyasına görə, əməliyyatitkisiz və dəqiq nəticə ilə başa çatdı.
Pakistan isə bu hücumun gerçəklik olmadığını bildirərəkHindistanı “siyasi məqsədlərlə saxtakarlıq etməkdə” ittiham etdi.Lakin bu presedent dönüş nöqtəsinə çevrildi: 1971-ci ildən sonrailk dəfə Hindistan ordusu nəzarət xəttini keçərək bu barədə ictimaişəkildə məlumat verdi. Bu da gələcək hadisələrdə güc tətbiqininqəbulolunma həddini əhəmiyyətli dərəcədə azaltdı.
Pulvama və Balakot (2019): aviasiyanındönüşü
2019-cu il fevralın 14-də Pulvamada (Kəşmir) intiharçı terrorçuHindistan polis koloniyasına hücum etdi - 40 nəfər həlak oldu.Cavab misilsiz oldu: fevralın 26-da Hindistan Hərbi Hava QüvvələriPakistanın Hayber-Paxtunxva əyalətində yerləşən “Cəyiş-e-Məhəmməd”qruplaşmasının düşərgəsinə hava zərbəsi endirdi. Bu, 1971-ci ildənsonra Hindistanın Pakistan ərazisinə ilk hava hücumu idi.
27 fevralda Pakistan cavab zərbəsi olaraq hava hücumu həyatakeçirdi və hava döyüşü zamanı Hindistana məxsus MiQ-21 qırıcısıvuruldu
Pilot, qanad komandiri Abhinandan Vardhaman əsir götürüldü vədaha sonra geri qaytarıldı - bu İslamabadın atdığı addım vəziyyətindeeskalasiyasına imkan verdi, lakin bir şeyi də üzə çıxardı: artıqhava məkanı və raket texnologiyaları iki dövlət arasındamünaqişələrdə aktiv rol oynayır.
Həmin günlərdə nəzarət xətti boyunca hər iki tərəf artilleriyaduelləri aparırdı və yalnız üç həftə sonra gərginlik formal olaraqazaldıldı.
Nüvə amili: çəkindirmə, yoxsa lənət? Kağız üzərində - paritet:hər iki tərəfin 160–170 arası döyüş başlığı var. Lakin tətbiqdoktrinası fərqlənir:
Hindistan NFU (No First Use) - “ilk zərbə yox” siyasətinə riayətedir, lakin istisnalarla: kütləvi qırğın silahları ilə ediləngenişmiqyaslı hücum halında qeyri-proporsional cavab zərbəsiehtimal olunur.
Pakistan isə rəsmi olaraq ilk zərbə hüququndan imtina etmir -xüsusilə Hindistan ordusu quru sərhədini keçəcəyi təqdirdə.
Pakistan “taktiki nüvə doktrinası” hazırlayıb: əgər HindistanPəncaba doğru hücuma keçərsə, qarşısının alınması üçün kiçik gücəmalik nüvə silahı tətbiq oluna bilər. Bu isə Yeni Delhi üçün hərhansı quru əməliyyatını varlıq təhlükəsi səviyyəsinə gətirir.
Risk göstəriciləri: ▪️ Hindistan - sayca dünyanın 5-ci ordusu,müdafiə büdcəsinə görə 4-cü yerdədir;
▪️ Pakistan - döyüş başlıqlarının sayına görə 6-cı nüvədövlətdir;
▪️ SIPRI (Stockholm International Peace Research Institute)məlumatına əsasən, hər iki ölkə nüvə silahlarını modernləşdirməyədavam edir - Hindistan Çin raketlərinə qarşı həssaslığındannarahatdır, Pakistan isə Hindistana ötürülən İsrail kəşfiyyatməlumatlarından;
▪️ Bulletin of the Atomic Scientists-in hesabatına görə, Hindistan8–10 ədəd 5 000 km-ə qədər məsafəyə malik mobil “Agni-V” raketburaxılış qurğusuna sahibdir, Pakistan isə 2 000 km-ə qədər“Shaheen-II” kimi orta mənzilli raketlərə fokuslanır.
Hindistan kiber doktrinasını aktiv şəkildə inkişaf etdirir,əməli Kiberkomandanlıq Mərkəzi fəaliyyət göstərir və kritikinfrastruktur (bəndlər, enerji şəbəkələri və s.) üzərinə hücumsimulyasiyaları aparılır.
Pakistan isə 2023-cü ildən Çinin dəstəyi ilə hərbi kosmik mərkəzqurur. 2024-cü ildən etibarən hər iki ölkə geostasionar orbitdə PUAvə raketlərin hərəkətini izləyən peyklərə malikdir.
Hindistan: seçkilər, millətçilik və “intiqam zərbələri”məntiqi
Baş nazir Narendra Modi 2025-ci il seçkilərinə güclü mediadəstəyi ilə girsə də, sosial-iqtisadi göstəricilər ideal deyil:mart ayında işsizlik səviyyəsi 7,8%-ə çatıb, inflyasiya 6,3%səviyyəsindədir, kənd təsərrüfatı sektoru isə 2024-cü ildə cəmi1,4% artım göstərib. Bu şəraitdə hakim BJP partiyası millitəhlükəsizlik, suverenlik və terrorla mübarizə məsələlərini əsasseçki kampaniyası mövzularına çevirib.
Bu kontekstdə Pahalgamdakı terror aktı təkcə faciə deyil, həm dəsiyasi resursa çevrilir. Tarix göstərir ki, Pakistanla hər birgərginlikdən sonra Modi-nin reytinqi yüksəlmişdir - istər 2019-cuildə Balakot əməliyyatı, istərsə də Kəşmirin muxtariyyətinin ləğvivə ya 2020-ci ildə Ladakhda Çinlə toqquşma zamanı.
Hökumətin ritorikası bu gün olduqca sərtdir. Müdafiə naziriRacnath Sinqh bildirib: “Biz artıq ‘dövlət və qeyri-dövlətaktorları’ arasındakı saxta fərqi tanımırıq. Sənin torpağındayaşayan terrorçu - sənin əsgərindir.”
Daxili İşlər Nazirliyi isə “terrora dövlət səviyyəsində gözyumulmasını” hərbi təcavüzlə eyniləşdirən qanun layihəsi üzərindəişləyir. Ölkə daxilində bu, Modi-nin “qətiyyətinin sübutu” kimiqəbul olunur və xüsusilə 200 milyondan çox əhalisi olan UttarPradeş ştatında seçki effekti doğurur.
Pakistan: kövrək tarazlıq və hərbihakimiyyət
Pakistan, Hindistandan fərqli olaraq, birbaşa seçki mərhələsindədeyil, lakin ikitərəfli təzyiq fazasından keçir: ▪️ ərzaq və enerjiböhranından hiddətlənmiş vətəndaş cəmiyyəti tərəfindən;
▪️ xarici siyasət kursuna nəzarəti itirdiyini düşünən hərbi elitatərəfindən.
Baş nazir Şahbaz Şərifin hökuməti 2024-cü ildə İSI rəhbəri FaizHamidin istefasından sonra ordu rəhbərliyi ilə daimi qarşıdurmaiçindədir. Hazırda ev dustaqlığında olan İmran Xanın siyasiaktivliyə qayıdışı isə Pakistanın siyasi sistemini daha daparçalayıb.
Bu fonda antihind ritorika yeganə ümummilli birləşdirici faktoraçevrilib. Pakistan Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargah rəisi generalAsim Munir 25 aprel çıxışında bəyan edib: “Hindistan su tabusunupozdu. Bu, strateji təcavüzdür. Biz cavabın bütün formalarınıözümüzə saxlayırıq.”
Beləliklə, Hindistanla qarşıdurma daxili konsolidasiyanınvasitəsinə, iqtisadi böhrandan və Qərb - xüsusilə ABŞ - təzyiqindəndiqqəti yayındırma platformasına çevrilir.
Radikallaşma, rəqəmsallaşma və müharibə şəbəkələrininkölgəsi
Müasir qarşıdurmalar artıq coğrafiyanın sərhədlərini aşmışdır.Müharibə bu gün Telegram, Reddit, TikTok və YouTube-da aparılır -əsas “əsgərlər” isə VPN-ə çıxışı olan radikallaşmışyeniyetmələrdir.
Interpol və UNODC-nin məlumatına görə, Cənubi Asiyada 25-dən çoxmərkəzsizləşdirilmiş rəqəmsal şəbəkə fəaliyyət göstərir -“kafirlərə”, “milli düşmənlərə” və “Sionizm və Hindistanınmüttəfiqlərinə” qarşı zorakılığı təbliğ edir. Giriş nöqtələri:FPS-oyun forumları, qapalı Discord serverləri və darknetkanallarıdır.
“Fronte Müqaviməti” və “Cəyiş-e-Məhəmməd” kimi təşkilatlar mememədəniyyəti, oyun avatarları və neyro-səs sintezatorlarındanistifadə edərək gənclərin cəlbini həyata keçirirlər. "Martyrs ofKashmir", "Digital Mujahideen", "Strike from shadows" kimi videolarminlərlə baxış toplayır - Srinagardan Kəraçiyə qədər olan gənclərarasında.
Pakistan kəşfiyyatı dəfələrlə bildirib ki, Əfqanıstandangətirilən metamfetamin və heroin ticarətindən əldə olunan gəlirCələm, Ravalpindi və Pəşəvər bölgələrindəki hüceyrələrinmaliyyələşdirilməsində istifadə olunur. Hindistan isə bəyan edirki, bu kontrabandanın bir hissəsi “Kəşmir qaçqınlarına yardım”fondları ilə maskalanır.
Hər iki ölkə bir-birini qeyri-dövlət aktorlarından proksi qüvvəkimi istifadə etməkdə ittiham edir, lakin eyni zamanda asimmetrikzorakılığın mutasiya edən formaları qarşısında zəifdirlər. Bu,sadəcə vətəndaşlar üçün təhlükə yaratmır, həm də istəniləndeeskalasiya cəhdini riskə atan “mina sahəsi” yaradır: istəniləntəxribat gərginliyin artması üçün bəhanəyə çevrilə bilər.
2025-ci ilin aprelində Hindistan və Pakistan arasında baş verəneskalasiya - regionun müharibə astanasına gəldiyi ilk hadisə deyil.Lakin bu dəfə münaqişə yeni, çoxlaylı xarakter alır: o, təkcə hərbisahəyə deyil, həm də su təhlükəsizliyi, kibermühit, beynəlxalqdiplomatiya və ərzaq zəncirlərinə təsir göstərir. Belə bir şəraitdəəsas sual yaranır: bu böhran hara gedir - idarə olunaneskalasiyaya, yoxsa dağıdıcı müharibəyə doğru?
Ssenari 1: “nöqtəvi eskalasiya” - 2016 və 2019-cu illərsəviyyəsində
Ən mümkün ssenaridir. Hindistan Pakistanın nəzarətində olanərazilərə məhdud aviazərbələr və ya xüsusi əməliyyatlar həyatakeçirir - formal olaraq terrorçuların infrastrukturuna qarşı, lakingüclü simvolik mesajla. Azad Kəşmirdə və ya Çin–Pakistan İqtisadiDəhlizi (CPEC) boyunca düşərgələrə zərbələr istisna deyil. Pakistanisə artilleriya və ya məhdud raket zərbələri ilə cavab verir,bundan sonra tərəflər BMT, Çin və ya Körfəz ölkələrininvasitəçiliyi ilə diplomatik kanallara qayıdırlar.
Ehtimal: yüksək (≈70%)
İdarə olunan gərginlik
Hər iki tərəf üçün siyasi dividendlər
Naviqasiya səhvləri və mülki itkilər riski
Eskalasiya “nöqtəvi” hədləri aşa bilər
Ssenari 2: Kəşmirdə lokal müharibə
Münaqişə nəzarət xətti boyunca quru hücumuna çevrilir, artilleriyaatəşi, aviasiya və taktiki manevrlərlə müşayiət olunur. Eskalasiya10–15 gün davam edə və 500 km² əraziyə təsir göstərə bilər. Qanadlıraketlər (BrahMos, Şahın-1), yaylım atəş sistemləri və hücumaviasiyasının istifadəsi mümkündür.
Lakin burada nüvə amili işə düşür - Pakistan doktrinasına əsasən,quru hücumu baş verərsə, taktiki nüvə silahından istifadə ediləbilər.
Ehtimal: orta (≈25%)
İslamabada qarşı hərbi təzyiq
Eskalasiya nəzarətdən çıxa bilər
Nüvə qeyri-müəyyənliyi
Ssenari 3: Tammiqyaslı müharibə
Ən az ehtimal olunan, lakin ən dağıdıcı ssenaridir: açıq hərbitoqquşma, yüz minlərlə əsgərin səfərbər olunması, böyük şəhərlərə,enerji obyektlərinə, infrastruktur və ehtimal ki, nüvə silahı iləzərbələr.
SIPRI və Brookings Institution-un qiymətləndirməsinə görə, beləmüharibənin ilk 10 günündə 100 min - 500 min insan həlak olabilər.
Hətta məhdud nüvə zərbəsi Hindistan və Pakistana deyil, həm dəregion ölkələrinə (Əfqanıstan, İran, Çin) bərpaolunmaz zərərvuracaq - radiasiya və humanitar kollaps səbəbindən.
Ehtimal: aşağı (≈5%)
Tam dağıdıcı ssenaridir
Hər iki dövlətin strateji məntiqinə ziddir
Beynəlxalq təcrid və iqtisadi fəlakət qaçılmazdır
Nüvə silahı genişmiqyaslı müharibəni çəkindirə bilər, lakin“sürünən eskalasiyadan” qorunma zəmanəti vermir. İsrail və İran,Koreya yarımadasındakı nümunələr göstərir: lokal zərbələr, həttanüvə potensialına malik dövlətlər arasında da mümkündür - xüsusilə“Fronte Müqaviməti” kimi proksi qruplar və qeyri-dövlət aktorlarıiştirak edərkən.
Nüvə zərbəsi təhdidindən yayınmaq üçün ssenariyəuyğunlaşdırılmış, lakin həcmi geniş eskalasiya yolu seçilə bilər -qarşılıqlı məhvolma həddindən aşağıda qalan “boz zona”ya keçid.Böhran məhz bu zonaya sürüşəcək - heç kimin tam nəzarət edəbilməyəcəyi risklərlə dolu sahəyə.
Aprel 2025-ci il dönüş nöqtəsinə çevrildi.
Hindistan və Pakistan artıq münaqişənin astanasında deyil - onuniçindədirlər, sadəcə hələlik latent fazadadır. Məhdud eskalasiyassenarisi olduqca realdır. Tammiqyaslı müharibə - az ehtimallıdır.Lakin media güzgülərinin dövründə kiçik bir zərbə belə zəncirvarifəlakət reaksiyasına səbəb ola bilər.
Sual budur: müharibə olacaqmı? Xeyr. Sual budur: dövlətlərzərbəni planlaşdırılmış hüdudlar daxilində saxlayacaqmı, yoxsaemosional millətçiliyin dalğasına təslim olacaqlarmı?
Cənubi Asiya müharibə istədiyinə görə deyil, hələ sülh barədərazılığa gəlmədiyinə görə uçurumun kənarındadır.
Ehtimal: yüksək (≈70%)
İdarəolunma imkanı;
Hər iki tərəf üçün siyasi qazanc;
Naviqasiya səhvləri və mülki əhalinin həlak olması riski;
“Lokal zərbə” formatının aşılması təhlükəsi.
Ssenari 2: Kəşmirdə lokal müharibə
Münaqişə nəzarət xətti boyunca quru hücumuna keçir, artilleriyaatəşi, aviasiya və taktiki manevrlərlə müşayiət olunur. Bu tipeskalasiya 10–15 gün davam edə bilər və 500 km²-ə qədər əraziniəhatə edə bilər. Bu mərhələdə qanadlı raketlər (BrahMos, Şahın-1),yaylım atəş sistemləri və hücum aviasiyası işə salına bilər.
Lakin burada nüvə amili ortaya çıxır - Pakistan öz hərbidoktrinasına əsasən, Hindistanın quru hücumu halında taktiki nüvəsilahından istifadə edə bilər.
Ehtimal: orta (≈25%)
İslamabada qarşı hərbi təzyiq imkanı;
Nəzarətsiz eskalasiya ehtimalı son dərəcə yüksəkdir;
Nüvə qeyri-müəyyənliyi və məhvolma riski
Ssenari 3: Tammiqyaslı müharibə
Ən az ehtimal olunan, lakin ən dağıdıcı nəticələrə səbəb olabiləcək ssenari: açıq hərbi toqquşma, yüz minlərlə əsgərin səfərbərolunması, iri şəhərlərə, enerji və infrastruktur obyektlərinəzərbələr, və bəlkə də nüvə silahının istifadəsi.
SIPRI və Brookings Institution-un hesablamalarına görə, belə birmüharibənin ilk 10 günü 100 mindən 500 minədək insanın həyatına sonqoya bilər.
Hətta məhdud nüvə zərbəsi təkcə Hindistan və Pakistana deyil,eyni zamanda region ölkələrinə - Əfqanıstan, İran, Çin - radiasiyavə humanitar fəlakət səbəbilə geri dönməz zərər vuracaq.
Ehtimal: aşağı (≈5%)
Tamamilə məhv olunma təhlükəsini reallaşdırır;
Hər iki dövlətin strateji məntiqinə ziddir;
Beynəlxalq təcrid və iqtisadi çöküşü təmin edir
Nüvə silahı genişmiqyaslı müharibəni çəkindirə bilər, lakin"sürünən eskalasiya"ya qarşı zəmanət vermir. İsrail və İran, Şimalivə Cənubi Koreya təcrübəsi göstərir ki, nüvə potensialına malikölkələr arasında belə lokal zərbələr mümkündür. Xüsusilə, “FronteMüqaviməti” kimi proksi qruplar və qeyri-dövlət aktorları iştirakedərkən.
Nüvə zərbəsi təhdidi, çox güman ki, qarşılıqlı məhvolmahəddindən aşağı, lakin genişmiqyaslı lokal eskalasiya ilə “yankeçilə” bilər. Böhran məhz bu "boz zona"ya sürüşəcək - heç kimintam nəzarət edə bilməyəcəyi risk sahəsinə.
… 2025-ci ilin aprel ayı dönüş nöqtəsinə çevrildi. Hindistan vəPakistan sadəcə münaqişənin astanasında deyil - onun içindədirlər,sadəcə hələlik gizli fazadadır. Məhdud eskalasiya ssenarisi olduqcarealdır. Tammiqyaslı müharibə isə daha az ehtimallıdır. Lakin mediagüzgüləri dövründə kiçik bir zərbə belə zəncirvari fəlakətreaksiyasına səbəb ola bilər.
Sual bu deyil ki, müharibə olacaqmı - sual budur: dövlətlərplanlaşdırılmış zərbə zonasında qala biləcəkmi, yoxsa emosionalmillətçiliyin dalğasına təslim olacaqmı.
Cənubi Asiya bu gün müharibə istədiyinə görə deyil, hələ də sülhbarədə razılaşmadığı üçün uçurumun kənarındadır.
